مازیار شیبانی‌فر
- به نوشته وب‌سایت رسمی گروه بحران، جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی دهم مارچ امسال پس از ۵ روز گفت‌وگوهای محرمانه در پکن به توافق دست یافتند تا بار دیگر روابط دیپلماتیک‌شان را ترمیم کنند. رقابت منطقه‌ای ریاض و تهران جنگ‌های ویرانگر در یمن و سوریه را گسترده‌تر کرده است و بر بی‌ثباتی لبنان و عراق دامن می‌زند.
- در گام نخست توافق میان دو رقیب قدیمی، عربستان سعودی قول داده است حمایتش از شبکه‌های تلویزیونی فارسی‌زبان علیه جمهوری اسلامی [ایران اینترنشنال] را محدود کند. تهران نیز قول داده است ارسال سلاح برای شورشیان حوثی یمن را محدود کند.
- عربستان وضعیت امنیتی کلی حاکم بر عراق با حضور گروه‌های شبه نظامی مورد حمایت تهران در نزدیکی مرز ۸۰۰ کیلومتریش با این کشور را تهدیدی برای منافع ملی‌اش می‌داند. تنش‌زدایی اخیر ممکن است موانع سیاسی بر سر راه سرمایه‌گذاری قابل‌توجه عربستان در عراق را برطرف کند.
- اسراییل و ایالات‌متحده تنش‌زدایی میان تهران و ریاض را مانعی برای بهبود روابط اسراییل و عربستان نمی‌دانند، بلکه مشکل اصلی بهایی است که ریاض طلب می‌کند: دریافت تضمین‌های امنیتی و حمایت واشنگتن در توسعه یک برنامه هسته‌ای غیرنظامی و بهبود رفتارهای اسراییلی‌ها با فلسطینیان.
- دولت لبنان در میان دو قطبی عمیق بین اردوگاه‌های سیاسی این کشور فلج شده است. یک گروه توسط حزب‌الله رهبری می‌شود و دیگری تا حدی زیر نفوذ عربستان است. سیاستمداران و تحلیل‌گران هر دو گروه با احتیاط خوشبین‌اند که توافق تهران و ریاض به حل و فصل بحران داخلی لبنان منجر شود.
- برخی تحلیل‌گران معتقدند تنش‌زدایی عربستان و جمهوری اسلامی حتی اگر انتخاب رییس جمهور لبنان را از بن‌بست خارج کند، بعید به‌نظر می‌رسد از بحران اقتصادی این کشور گره‌گشایی صورت بگیرد.
- یک سیاستمدار سوری به گروه بحران گفت نسبت به این توافق خوش‌بین است. چون می‌تواند به پررنگ‌ترشدن نقش چین در خاورمیانه به زیان گسترش نفوذ ایالات‌متحده منجر شود. زیرا وی واشنگتن را به‌خاطر سال‌ها تنش میان تهران و ریاض و تشدید درگیری‌ها در سوریه مقصر می‌داند.
- ممکن است هم ریاض و هم تهران مصالحه در یمن را به‌عنوان نخستین گام برای ایجاد امنیت در منطقه تلقی کنند. هر چند تا کنون یک راه حل جامع برای پایان دادن به جنگ یمن ارایه نشده است.
شرح گزارش:
تحلیل‌گران گروه بحران معتقدند نزدیکی تهران و ریاض ممکن است نگرانی‌های امنیتی کشورهای عرب خلیج فارس را کاهش دهد، اما خطر بحران ناشی از پیشرفت سریع برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی و میزان تهدیدهایش به‌ویژه علیه اسراییل و برخی از همسایگانش از جمله عربستان نخواهد کاست.
مقام‌های امارات‌متحده عربی، کویت و عمان از این توافق به‌عنوان حرکتی به‌سوی ثبات و رفاه یاد کردند که به سود همه طرف‌ها خواهد بود. حتی بحرین نیز با صدور بیانیه‌ای از این توافق استقبال کرد. یک مقام ارشد قطری در همین زمینه به گروه بحران گفت این توافق «نخستین گام مثبت» است و عربستان سعودی به زمان نیاز دارد تا پس از سال‌ها دشمنی، به تهران اعتماد پیدا کند.
در گام نخست توافق میان دو رقیب قدیمی، عربستان سعودی قول داده است حمایتش از شبکه‌های تلویزیونی فارسی‌زبان علیه جمهوری اسلامی [ایران اینترنشنال] را محدود کند. تهران نیز قول داده است ارسال سلاح برای شورشیان حوثی یمن را محدود کند.
عراق
توافق عربستان و ایران از پتانسیل کاهش تنش در عراق نیز برخوردار است. جمهوری اسلامی از هرج و مرج حاصل از حمله ایالات‌متحده به عراق برای گسترش نفوذ بر شعیان و حزب‌های اسلامی حاکم بر عراق استفاده کرد و توسط سپاه پاسداران به حمایت از گروه‌های مسلح عراقی پرداخت.
در مقابل، سنی‌های عراق از دیرباز روابط قبیله‌ای، تجاری و مذهبی با عربستان سعودی داشته‌اند. البته در مجموع ریاض نفوذ به‌نسبت کمی در عراق دارد و وضعیت امنیتی کلی حاکم بر این کشور را با حضور گروه‌های شبه نظامی مورد حمایت تهران در نزدیکی مرز ۸۰۰ کیلومتریش با عراق را تهدیدی برای منافع ملی‌اش می‌داند. تنش‌زدایی اخیر ممکن است موانع سیاسی بر سر راه سرمایه‌گذاری قابل‌توجه عربستان در عراق را برطرف کند.
اسراییل
اسراییل رهبری سیاسی و برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی را اصلی‌ترین تهدید استراتژیک برای دولت یهود می‌داند. تل‌آویو کوشیده است از طریق تحریم‌های بین‌المللی، انزوای دیپلماتیک و ایجاد تهدید نظامی جدی با تهران مقابله کند. از این رو، اسراییل همکاری با غرب و کشورهای عربی خلیج فارس برای مهار تهران را ترجیح می‌دهد، اما در صورت نیاز برای اقدام به‌تنهایی نیز خود را آماده می‌کند.
البته اسراییلی‌ها بیمناک‌اند که این توافق تلاش‌های این کشور برای ایجاد ائتلاف منطقه‌ای ضد جمهوری اسلامی که محرک اصلی توافق ابراهیم بوده است را دچار اختلال کند. اکنون هدف اصلی سیاست خارجی بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسراییل عادی‌سازی روابط با پادشاهی سعودی است.
اسراییل و ایالات‌متحده تنش‌زدایی میان تهران و ریاض را مانعی برای بهبود روابط اسراییل و عربستان نمی‌دانند، بلکه مشکل اصلی بهایی است که ریاض طلب می‌کند: دریافت تضمین‌های امنیتی و حمایت واشنگتن در توسعه یک برنامه هسته‌ای غیرنظامی و بهبود رفتارهای اسراییلی‌ها با فلسطینیان.
لبنان
دولت لبنان در میان دو قطبی عمیق بین اردوگاه‌های سیاسی این کشور فلج شده است. یک گروه توسط حزب‌الله رهبری می‌شود و دیگری تا حدی زیر نفوذ عربستان است. تقابل این دو گروه باعث شده است در چند ماه گذشته، لبنان بدون رییس‌جمهور اداره شود. سیاستمداران و تحلیل‌گران هر دو گروه با احتیاط خوشبین‌اند که توافق تهران و ریاض به حل و فصل بحران داخلی لبنان منجر شود.
برخی تحلیل‌گران معتقدند تنش‌زدایی عربستان و جمهوری اسلامی حتی اگر انتخاب رییس جمهور لبنان را از بن‌بست خارج کند، بعید به‌نظر می‌رسد از بحران اقتصادی این کشور گره‌گشایی صورت بگیرد.
سوریه
مردم دیدگاه‌های متفاوتی درباره تاثیر توافق ایران و عربستان بر سوریه دارند؛ جایی که حکومت از سوی جمهوری اسلامی حمایت می‌شود و گروه‌های شورشی توسط کشورهای عربی خلیج فارس تامین مالی می‌شوند. یک سیاستمدار سوری به گروه بحران گفت نسبت به این توافق خوش‌بین است. چون می‌تواند به پررنگ‌ترشدن نقش چین در خاورمیانه به زیان گسترش نفوذ ایالات‌متحده منجر شود. زیرا وی واشنگتن را به‌خاطر سال‌ها تنش میان تهران و ریاض و تشدید درگیری‌ها در سوریه مقصر می‌داند.
البته با تمامی این تلاش‌ها دستیابی سوریه به صلح دور از دسترس به‌نظر می‌رسد. زیرا هیچ راه حل سیاسی برای دستیابی به توافق اصولی میان حکومت اسد با گروه تحریر الشام (باقی‌ماندگان داعش) در شمال غرب و نیروهای کرد در شمال شرق وجود ندارد. همچنین رفتارهای غارتگرانه گروه‌های هم‌سو با دولت، ادامه تحریم‌های ایالات‌متحده و وضعیت نابه‌سامان حکومت اسد هیچ امکانی برای سرمایه‌گذاری خارجی باقی نمی‌گذارد که در نتیجه اقتصاد سوریه در وضعیت بحرانی کنونی همچنان باقی خواهد ماند.
یمن
توافق عربستان و جمهوری اسلامی ممکن است باعث شود دخالت نظامی ائتلاف به رهبری عربستان سعودی در یمن برای سرنگونی انصارالله معروف به حوثی‌ها در هشتمین سالگرد آن پایان یابد. ژانویه ۲۰۲۳ وقتی یک هیات سعودی برای گفت‌وگو در مورد توافق آتش‌بس دایمی به صنعا رفت، گفت‌وگوی مستقیم ریاض و حوثی‌ها با میانجیگری عمان فراهم شد.
ممکن است هم ریاض و هم تهران مصالحه در یمن را به‌عنوان نخستین گام برای ایجاد امنیت در منطقه تلقی کنند. هر چند تا کنون یک راه حل جامع برای پایان دادن به جنگ یمن ارایه نشده است. البته عربستان از اعضای شورای رهبری ریاست‌جمهوری یمن خواسته است درباره جزییات نقشه‌راه ریاض با حوثی‌ها برای دستیابی به آتش‌بس دایمی گفت‌وگو کنند.
به گفته منابع گروه بحران در یمن، نقشه راه ریاض چند مرحله دارد. یکی از این مرحله‌ها بازگشایی فعالیت بندرهای یمن و راه‌های مواصلاتی است. حوثی‌ها برای اجرای این پیشنهاد، خواهان ایجاد امکان پرداخت دستمزد به کارمندان دولت و نظامیان در مناطق تحت کنترل این گروه هستند که تا کنون رد شده است.
نقشه راه عربستان یک دوره انتقالی ۲ ساله برای انجام گفت‌وگوها در یمن را پیش‌بینی می‌کند که آینده سیاسی این کشور را مشخص خواهد کرد. البته هنوز مشخص نیست که آیا حوثی‌ها با رقیبان یمنی خود بر سر میز مذاکره می‌نشینند یا خیر و حتی اگر چنین آمادگی وجود داشته باشد، نیروهای مختلف ضد حوثی امکان حضور بر سر میز گفت‌وگو با خواسته‌هایی مشترک را دارند یا خیر.