مازیار شیبانی‌فر
ازدواج کودکان یا به عبارتی کودک‌همسری یکی از آزاردهنده‌ترین پدیده‌های اجتماعی است که برای آن هیچ مرزی وجود ندارد. بر اساس اعلام سازمان ملل متحد تمامی افراد زیر ۱۸ سال کودک به‌شمار می‌روند و ازدواج کودکان نقض آشکار حقوق بشر است؛ نکته مهم شناخت شرایط مبارزه با این پدیده است.
بر اساس اعلام یونیسف، در قرن هجدهم میلادی ۲۱ درصد زنان جهان پیش از تولد، به ازدواج فرد دیگری درآمده‌اند. بر همین اساس، اکنون ۶۵۰ میلیون زن در جهان زندگی می کنند که در کودکی ازدواج کرده‌اند.
هر سال ۱۲ میلیون دختر زیر ۱۸ سال در جهان ازدواج می کنند. ۳۷ درصد از این دختران در آفریقا ساکن هستند. طی ۱۰ سال گذشته با کمک نهادهای مدنی بین‌المللی و محلی حدود ۲۵ میلیون دختر از ازدواج زود هنگام نجات یافته‌اند. با این وجود، اگر روند کودک‌همسری همچنان ادامه یابد در ۱۰ سال آینده حدود ۱۱۰ میلیون دختر در جهان تا پیش از ۱۸ سالگی مجبور به ازدواج می‌شوند.
کودک همسری در کدام کشورها بیش‌تر است؟
کشورهای آفریقایی و جنوب شرق آسیا در زمینه کودک‌همسری سردمدارند. بر اساس اعلام وب‌سایت آمارگیری استَتیستا، کشورهای نیجر، چاد، بنگلادش، گینه، موزامبیک، مالی، بورکینو فاسو، سودان جنوبی، مالاوی، ماداگاسکار، اریتره، هند، سومالی، سیرالئون و زامبیا از بیش‌ترین ازدواج‌های زیر ۱۸ سال برخوردارند.
در نیجر ۷۷ درصد و در مالی، چاد و کنگو نیمی از دختران قبل از رسیدن به ۱۸ سالگی ازدواج می‌کنند. هند با بیش از ۱۵ میلیون و بنگلادش با بیش از ۴ میلیون عروس کودک، در جهان جلودارند. هر چند در این کشورها حداقل سن قانونی برای ازدواج ۱۸ سال است!
در خاورمیانه نیز کودک همسری رواج دارد، اما متاسفانه بسیاری از این ازدواج‌ها به‌صورت قانونی ثبت نمی‌شوند و به‌همین خاطر قابل ردگیری نیستند. بر اساس جدیدترین گزارش مرکز آمار ایران در بهار ۱۴۰۰ هجری خورشیدی، تعداد ازدواج «ثبت‌شده» دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله ایرانی نسبت به سال قبل با رشد ۳۲ درصدی مواجه بوده و به ۹۷۵۳ مورد رسیده است.
خبرگزاری ایسنا با انتشار این خبر نوشته است در طول دو سال گذشته، این آمار بالاترین میزان فصلی ازدواج دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله به‌شمار می‌رود. در بهار امسال، «۴۵ هزار و ۵۲۲ دختر ۱۵ تا ۱۹ ساله» نیز ازدواج کرده‌اند. این آمار تنها مربوط به ازدواج‌هایی است که به‌طور رسمی در سازمان ثبت احوال ایران ثبت می‌شوند.
در سال‌های اخیر، گروه‌های بسیاری برای مبارزه با پدیده ازدواج اجباری کودکان با تاکید بر اصلاح قوانین مرتبط با کودک همسری تلاش کردند و طرحی در مجلس دهم ارایه شد که «حداقل سن ازدواج برای دختران ۱۶ سال تمام و برای پسران ۱۸ سال تمام» تعیین شده بود، اما این طرح به نتیجه نرسید.
در بریتانیا و کانادا نیز کودک همسری وجود دارد!
با وجود همه این اتفاق‌های تلخ در جهان، تلاش‌های نتیجه‌بخشی نیز برای تغییر شرایط موجود در حال انجام است. یکی از این گروه‌ها، یک نهاد بین‌المللی در انگلستان با عنوان «ازدواج دختران ممنوع» است که تا کنون با ایجاد کمپین‌های مختلف کوشیده است از ازدواج کودکان در کشورهای گوناگون جلوگیری کند.
این نهاد همراه دیگر گروه‌های محلی در تانزانیا توانسته است شرایطی را به‌وجود بیاورد که دختران پس از ازدواج و مادرشدن همچنان بتوانند به مدرسه بروند یا در کنیا و گواتمالا مشارکتی ملی برای مبارزه با پدیده کودک همسری به‌وجود آورده‌اند.
اعضای این گروه در بریتانیا نیز فعالند تا در زمینه نبود قانونی که اجازه ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال در انگلستان و ولز را می‌دهد، دستاورد مهمی داشته باشند و بر اساس خوانش دوم لایحه ازدواج و مشارکت مدنی، حداقل سن برای ازدواج تعیین شود.
تصورش سخت و حتی شاید باورنکردنی باشد در کانادا، کشوری که در تمامی رتبه‌بندی‌های دموکراسی، کیفیت زندگی و تساوی حقوق زنان و مردان در بالاترین رده‌ها قرار دارد، همچنان کودک همسری دیده می‌شود.
بر اساس مطالعه‌ای که ژانویه ۲۰۲۱ توسط محققان دانشگاه مک گیل صورت گرفت بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ بیش از ۳۶۰۰ گواهی ازدواج برای کودکان زیر ۱۸ سال در کانادا صادر شده است که بیش‌ترشان دختر بودند.
در سال ۲۰۱۵، قانون ازدواج مدنی فدرال به‌روزرسانی شد و قانون‌گذاران حداقل سن قانونی برای ازدواج در سراسر کشور را ۱۶ سال تعیین کردند. پیش از آن، هر یک از استان‌ها و مناطق، جداگانه حداقل سن ازدواج را تعیین می‌کردند و در برخی موارد حداقل سن ۱۴ سال بود.
چرا ازدواج کودکان اتفاق می‌افتد؟
دلایل ازدواج کودکان در جهان پیچیده و متفاوت است، اما آمارها نشان می‌دهد توسعه نیافتگی اقتصادی و فقیر بودن خانواده‌ها به‌صورت گسترده‌ای به کودک همسری دامن می‌زند. خانواده‌های بسیار فقیر از ازدواج کودکان به‌عنوان راهی برای کاهش مشکلات مالی‌شان استفاده می‌کنند.
سنت‌ها به‌عنوان بخشی از هنجارها و باورها در خرده فرهنگ‌ها یا گاه فرهنگ همگانی یک کشور، دختر را پس از قاعدگی به‌عنوان یک زن کامل می‌شناسد و شرایط ازدواجش را فراهم می‌کند.
گاهی ازدواج کودکان راهی برای بقای کودک و خانواده است. وقتی جنگ، درگیری‌های داخلی یا بحران‌های فلج‌کننده رخ می‌دهد، برخی خانواده‌ها از ازدواج کودکان – به‌ویژه دختران – به‌عنوان چتر حمایتی در حفظ جان و ناموس‌شان استفاده می‌کنند.
ازدواج زود هنگام چه مشکلاتی در پی دارد؟
آمار ازدواج کودکان نشان می‌دهد دختران پس از ازدواج از تحصیل بازمی‌مانند. دسترسی‌نداشتن به تحصیل موجب بروز رفتارهایی می‌شود که ناشی از بی‌دانشی است. همچنین، ازدواج زودهنگام و اجباری کودکان، پی‌آمدهای مخربی بر سلامت و رشد دختران دارد. عوارض ناشی از بارداری و زایمان، علت اصلی مرگ زنان نوجوان ۱۵ تا ۱۹ ساله در سطح جهان است.
از سوی دیگر، ازدواج کودکان به بازتولید فقر منجر می‌شود. زیرا دختران امکان مشارکت اقتصادی و بهره‌گیری از استعدادهای‌شان را از دست می‌دهند.
اگر ازدواج کودکان متوقف نشود، تا سال ۲۰۵۰ نزدیک به ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون کودک همسر در جهان زندگی خواهند کرد. اکنون بیش از ۱۹۰ کشور در سراسر جهان هدف‌های تعیین‌شده در زمینه توسعه پایدار سازمان ملل را پذیرفته‌اند و متعهد شده‌اند تا سال ۲۰۳۰ به ازدواج کودکان پایان دهند.
چه می‌توان کرد؟
جدا از نهادهای قانونی که به صورت بین‌المللی و کشوری برای مبارزه با کودک همسری مبارزه می‌کنند، نهادهای مدنی یکی از گروه‌های جامعه هستند که برای مبارزه با فقر اقتصادی و فرهنگی و مبارزه با بی‌عدالتی می‌توانند گام‌های سودمندی بردارند.
حمایت از خانواده‌های فقیر، رساندن نیازهای اولیه به مناطق محروم، ایجاد امکان تحصیل کودکان در مناطق دورافتاده و دشوار گذر، تلاش برای اصلاح سنت‌ها و باورهای نادرست و ارتباط‌گیری مداوم با افراد تاثیرگذار در جامعه‌های کوچک‌تر بخشی از تلاش‌های مورد نیاز است.
افزون بر این، لازم است گروه‌های مختلف مردم به قانون‌گذاران و دولت‌ها فشار بیاورند تا قوانین و سیاست‌هایی که از کودکان محافظت می‌کند را تصویب و اجرا کنند. در این زمینه لازم است برخی از باورهای نادرست به چالش کشیده شود.