مشهود ناصری
به انگیزه هفتادمین سالروز ملی شدن صنعت نفت ایران، به بررسی این واقعه تاریخی پرداختیم و فیلم مستند تحسین‌شده “Coup 53” (کودتای 53) را در گفت‌وگویی اختصاصی با تهیه‌کننده و کارگردان اثر تقی امیرانی مورد بررسی قرار دادیم که از نظرتان می‌گذرد.
۲۹ اسفند ۱۳۲۹ سالروز تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ایران امسال۷۰ ساله شد. نهضت ملی شدن صنعت نفت پس از چندین دهه مبارزه مردم برای جلوگیری از تاراج نفت توسط انگلیسی‌ها با تصویب این قانون به رهبری دکتر محمد مصدق نخست‌وزیر وقت به اوج خود رسید و ۲۹ ماه پس از آن با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ پایان یافت.
با تلاشی ۱۰ ساله تقی امیرانی شهروند ایرانی-انگلیسی، نارضایتی دولت وقت انگلستان از ملی‌شدن نفت ایران و طراحی و مشارکت در اجرای کودتای ۲۸ مرداد را در مستند “کودتای ۵۳” به‌تصویر کشیده است.
در این مسیر، امیرانی فیزیکدان[1]، که اکنون سابقه فیلم سازی را هم پشت سر داشت، با کمک تدوینگر مشهور آمریکایی “والتر مورچ”[2] به اسنادی دست می‌یابد و آنها را بازسازی می‌کند و به این وسیله نقش سازمان جاسوسی انگلیس (ام‌آی۶) را در کنار سازمان سیا در سرنگونی دولت قانونی و دموکراتیک دکتر مصدق روایت می‌کند.
پس از کشف نفت در ایران – در سال ۱۹۰۸- بیش از ۴ دهه از بهره‌برداری انگلیسی‌ها از منابع نفتی ایران می‌گذشت تا اینکه دولت مصدق موفق شد کنترل این منابع را به‌دست بگیرد، اما تلاش‌های انگلیسی‌ها به‌مدت ۲۰ ماه برای برگرداندن اوضاع به حالت قبل بی‌اثر می‌ماند.
در این مدت انگلیسی‌ها ۳ بار برای برکناری مصدق تلاش کردند که به نتیجه نرسید. تلاش‌های دولت محافظه‌کار چرچیل هم در این مدت در همراه کردن رییس‌جمهور دمکرات آمریکا هری ترومن ناموفق بود، اما پیروزی آیزنهاور جمهوری‌خواه و روی کار آمدن دولت او در ژانویه ۱۹۵۳ ورق را برگرداند و شرایط را برای همراهی آمریکایی‌ها و دخالت مستقیم در امور داخلی ایران فراهم کرد.
۷ ماه بعدی منتهی به کودتای ۲۸ مرداد، شکل‌گیری نقطه عطفی نه تنها در تاریخ دموکراسی‌خواهی مردم ایران، بلکه در بسیاری از کشورهای دیگر را به همراه داشت.
در این شرایط، پیوستن نیروهای ضد ملی خارجی و عوامل داخلی آنها به خاطر همراهی سازمان سیا به ام‌آی۶ احتمال موفقیت در پروژه شکست‌دادن مصدق را افزایش داد. موفقیت اولین کودتای آمریکا در خارج از مرزهایش، الگوی لازم برای دخالت‌های بعدی آمریکا در امور داخلی سایر کشورها را فراهم می‌کرد. کودتای بعدی با رمز Operation PBSuccess در سال ۱۹۵۴ در گواتمالا انجام شد. و بدین ترتیب داستان دخالت در امور کشورهای دیگر ادامه یافت.
به گفته بسیاری از تحلیل‌گران، ابهام‌ها و پنهان‌ماندن برخی از جزییات در تحولاتی که منجر به این کودتا شد، با تلاش امیرانی به خوبی روشن و نقش فعالانه انگستان در کودتا آشکارتر شده است. نقش کلیدی “نورمن داربشر”[3] جاسوس ام‌آی۶ در طراحی، مشارکت و هدایت کودتا با هماهنگی سیا، در اسناد ارایه شده در فیلم آشکار می‌شود. مخفی بودن این نقش است که امیرانی را وا می‌دارد در مقدمه فیلمش بگوید: “دولت انگلیس هیچ‌گاه به نقش خود در کودتا اذعان نکرده!”
آمریکا برعکس، همان‌طور که نیکسون اعلام کرد “در سال ۱۹۵۳ آمریکا به‌همراه انگلستان در کودتایی شرکت کردند که از دست مصدق خلاص شدند” نقش‌شان در کودتا را نه تنها کتمان نکردند بلکه تا مدتی قبل از آن به‌خود نیز می‌بالیدند.
فیلم “کودتای ۵۳” که در شصت و هفتمین سالروز کودتا در تابستان سال گذشته اکران شد، مورد توجه بسیاری از رسانه‌ها و تحلیل‌گران معتبر فیلم‌های مستند قرار گرفته است.
مایکل مور[i] مستند ساز بنام آمریکایی در فردای واقعه حمله مرگبار۶ ژانویه به کنگره آمریکا که دانلد ترامپ آنرا روز تسویه حساب معرفی کرده بود، مصاحبه ای با تقی امیرانی، والتر مورچ و هنرپیشه ای که نقش نورمن داربشر را بازی کرده ترتیب داد. والتر مورچ در جواب اینکه آیا واقعه روز قبل را یک کودتا میداند گفت:
«متاسفانه اکنون در آمریکا کلمه کودتا بسیار رواج پیدا کرده. بله اون یک کودتا بود. اما اینکه چطور برنامه ریزی شده بود مشکله متوجه اون بشیم. بر خلاف گفته جو بایدن که در همانروز گفت این کارها نشاندهنده آمریکا نیست، باید بگم این دقیقا آمریکا است، که با کودتای ۱۹۵۳ شروع شد. کودتا ۱۹۵۳ اولین کودتایی بود که سازمان سیا در خارج از مرزهای کشور برای متزلزل کردن یک دولت دیگر در نیمکره‌ای دیگر انجام میداد. از آن‌زمان ببعد ما اینکار را همانند اینکه الگویی برای دیکته کردن آنچه که میخواهیم در سایر کشورها داشته باشیم، بارها و بارها انجام دادیم!»
در ادامه گفت‌وگوی اختصاصی ژورنال ایرانیان کانادا با تقی امیرانی را می‌خوانید:
- چرا به سراغ این سوژه رفتید و چرا ساخت آن ۱۰ سال طول کشید؟
داستان کودتای 28 مرداد و دکتر مصدق و ملی شدن نفت و سرنگون شدن دولت وی داستانی است که همه ما با آن بزرگ شده‌ایم. این اتفاق، سرنوشت ایران و ایرانی‌ها را عوض کرده و هنوز هم بر روابط ما با دولت‌های مختلف به‌ویژه آمریکا و انگلستان اثرگذار است.
دلیل اینکه ساخت این فیلم ۱۰ سال طول کشید، این بود که هیچ ارگان رسمی یا شبکه یا پخش‌کننده و به‌طور کلی تمامی ارگان‌هایی که به‌طور معمول از تولید مستند و مستندسازانی همانند من حمایت می‌کنند، بودجه‌ای به ما اختصاص ندادند و طرح فیلم ما را رد کردند. برای همین، ما مجبور شدیم بودجه این فیلم را از بخش خصوصی و افراد حقیقی به شکل خیریه (Donation) اندک اندک جمع کنیم تا بتوانیم فیلم را بسازیم؛ برای همین چند سال طول کشید. در طول ساخت، بودجه فیلم به صورت یک‌جا فراهم نبود و گاهی هنگام تولید بودجه ما به اتمام می‌رسید و مجبور به متوقف کردن پروژه بودیم و وقتی بار دیگر بودجه‌ای به دست‌مان می‌رسید، کار را ادامه می‌دادیم.
- شما از 15 سالگی یعنی از سال 1975 در انگلستان زندگی می‌کنید و بیش‌تر عمرتان را در این کشور گذرانده‌اید، با این حال مرتب از دولت انگلستان انتقاد می‌کنید که دولت وقت انگلستان در این کودتا در تعیین سرنوشت یک ملت دیگر نقش و دخالت داشته است. به‌نظر شما به چه دلیل بخشی از ایرانیان خارج از کشور هنوز به دخالت دیگر کشورها در کوتادی 28 مرداد باور ندارند و برخی حتی آن را انکار می‌کنند. پاسخ شما به این گروه از ایرانی‌ها چیست؟
تمام کسانی که به تماشای این فیلم نشسته‌اند، متوجه این موضوع می‌شوند که هر لحظه و هر سکانس، بر اساس اسناد و مدارک آرشیوی و شاهدان عینی به تصویر کشیده شده است. یعنی ما فیلم را بر مبنای اسناد موجود ساخته‌ایم. در اندک زمان‌هایی، من نظر خود را بیان می‌کنم. من هر آنچه مدرک مستند و قابل اعتنا وجود داشت را گردآوری کردم و در یک فیلم گنجاندم تا قصه کودتا را بازگو کنم.
وقتی با حقیقت مواجه می‌شویم باید با عقل خودمان موضوع را ارزیابی کنیم. اینکه تا چه اندازه می‌توانیم به اسناد و مدارک متکی باشیم. با توجه به اینکه مدارک ارایه شده در فیلم از منابع مختلفی جمع‌آوری و ارایه شده است، این موضوع را نشان می‌دهد که ادعاهای مختلف در این زمینه با یکدیگر همخوانی دارد و به همین دلیل می‌تواند قانع‌کننده باشد.
من از این موضوع آگاهم که برخی افراد حتی درباره کودتا تردید دارند، ولی تعداد این افراد رو به کاهش است. این فیلم در لس‌آنجلس، با حضور تعداد زیادی از ایرانیان، دو اکران بزرگ و موفق را پشت سر گذاشت. در این اکران‌ها پس از پایان فیلم مردم ایستاده تشویق کردند و تردیدی در این افراد مشاهده نکردم.
من می‌دانم که شاه ادعا می‌کرد این کودتا نبود، بلکه رستاخیز ملی بود و مردم به صورت خودجوش به خیابان‌ها آمدند و فریاد زدند “مرگ بر مصدق”، “زنده‌باد شاه”، ولی باید ببنیم اسناد و مدارک موجود یا شاهدان عینی چه می‌گویند؛ یعنی واقعا می‌توانیم بگوییم که انگلستان و آمریکا هیچ نقشی نداشته‌اند؟ تا چه اندازه ما در این حباب می‌توانیم زندگی کنیم؟!
- سازمان مرکزی اطلاعات آمریکا (سی‌آی‌ای) بعد از 64 سال شرح عملیات ای-جکس را منتشر و اعلام کرد همراه با سازمان جاسوسی انگلستان (ام‌آی6) این کار را انجام داده است. به نظر شما روزی می‌رسد که ام‌آی6 نیز اسناد دخالت دولت انگلستان در کودتا را منتشر کند؟
چه دولت انگلستان این کار را انجام دهد و چه انجام ندهد، نقش دولت وقت انگلستان در این واقعه بسیار روشن است. رازی است که دیگر سر به مهر نیست. نام این دولت در مدارک وجود دارد و برخی از وزیران انگلیسی هم به‌صورت غیررسمی درباره آن صحبت و حتی به نقش خود اشاره کرده‌اند. دولت انگلستان فقط به‌صورت رسمی اقرار نکرده است.
فیلم ما به صورت واضح نشان می‌دهد آقای “نورمن داربشر” که مامور دولت ام‌آی6 انگلستان است، در مصاحبه خود بسیار شفاف می‌گوید چه اقدام‌ها و برنامه‌‌ریزی‌هایی انجام دادند و به چه صورت کودتا را پیش بردند. این موضوع راز آشکار شده‌ای است که تلاش برای پنهان کردن آن مضحک است. امید ما این است که روزی این اتفاق بیفتد و دولت انگلستان به‌صورت رسمی اقرار کند و نقش خود را بپذیرد.
فیلم ما مدعی نیست که این کودتا فقط توسط آمریکا و انگلستان انجام شده است. اگر هم‌وطنان ما با این روند همکاری نمی‌کردند، کودتا به سرانجام نمی‌رسید. در هر کودتایی نقش مردم آن کشور نیز باید در نظر گرفته شود. گروه‌هایی که به خاطر پول، دریافت رشوه یا دستیابی به خواسته‌های سیاسی‌شان در پیش‌برد کودتا نقش داشتند. البته این عده تمام مردم ایران نبودند و این واقعه تاریخی یک رستاخیز ملی نبود.
- می‌دانیم در آن زمان ترومن رییس‌جمهور دموکرات آمریکا مدت‌ها در برابر خواسته انگلستان برای کودنا مقاومت کرد، اما در سال 1952 که آیزنهاور جمهوری‌خواه به قدرت رسید، زمینه‌های لازم برای همکاری با انگلستان فراهم شد. به‌عقیده شما اگر فرضا رییس‌جمهور دموکرات سر کار می‌آمد، باز هم این کودتا به سرانجام می‌رسید؟
این از آن دست موضوع‌هایی است که اما و اگر زیاد دارد. هر چند اگر آیزنهاور به قدرت نرسیده بود، بعید می‌دانم انگلیسی‌ها موفق می‌شدند. زیرا دکتر مصدق همه انگلیسی‌ها را از سفارت بیرون کرده بود و آنها کسی را در ایران نداشتند و به کمک آمریکا نیازمند بودند.
اگر روز قبل از کودتا دکتر مصدق به همراهان و طرف‌دارانش و ملی‌گراها نمی‌گفت که در خانه بمانند و بیرون نیایند تا نظم و قانون برقرار شود، آن وقت اتفاق دیگری می‌افتد. چون دکتر مصدق اعلامیه داده بود که از خانه خارج نشوند و گروهی نیز همین کار را کرده بودند. حتی صبح همان روز، کودتا شکست خورد و همه به خانه رفتند، اما بعدازظهر که صحنه خالی شد و اراذل و اوباش به خیابان‌ها ریختند، با کودتا همکاری کردند.
از این اگرها زیاد است، اما آینده را نمی‌توان پیش‌بینی کرد. اگر چرچیل و آیزنهاور که هم‌فکر بودند و با همدیگر در دوران جنگ جهانی دوم همکاری داشتند در آن مقطع زمانی همزمان سر کار نمی‌آمدند، این روند بر طراحی و به سرانجام رساندن کودتا تاثیر می‌گذاشت.
- اسناد و مدارکی که شما به آنها دست یافتید و در این مستند از آنها استفاده کردید، جزو اسنادی است که توسط اداره اطلاعات آمریکا و انگلستان از طبقه‌بندی محرمانه خارج شده‌اند. آیا در همین زمینه مدارکی هم از ایران به دست‌تان رسید؟
ما از اسناد و مدارک ایرانی استفاده زیادی کردیم. از روزنامه‌ها یا آرشیو مجلس شورای اسلامی مدارک زیادی به‌دست آوردیم که هم به تحقیقات‌مان کمک کرد و هم بخشی از این مدارک را در فیلم استفاده کردیم. بیننده، روزنامه “باختر امروز” به سردبیری دکتر حسین فاطمی وزیر امور خارجه مصدق را در فیلم می‌بیند.
تا جایی که امکانش برای‌مان فراهم بود از اسناد و مدارک در ایران استفاده کردیم. مدارک دیگری که زمان و امکان دسترسی به آنها برای‌مان امکان‌پذیر نبود، اسناد وزارت امور خارجه بود که می‌توانست جالب توجه باشد؛ چون از دوره‌ای که دکتر حسین فاطمی وزیر امور خارجه بود، ممکن است اسناد جالبی در آرشیو آنها موجود باشد.
ما می‌دانیم که دکتر فاطمی مخالف دخالت‌های آمریکا و انگلستان بود و به‌طور کامل در کنار دکتر مصدق ایستاده بود و برخی حتی روایت می‌کنند که فکر اولیه ملی شدن نفت، از سوی دکتر فاطمی ارایه شده است. احتمال دارد همه این‌ها در آرشیوها باشد.
- سال نو و نوروزتان مبارک و ممنون از اینکه با ژورنال ایرانیان کانادا مصاحبه کردید.
***
هم اکنون بدنبال یک وقفه و پس ازبرطرف شدن موانع دیدن فیلم کودتای ۵۳ از طریق لینک زیر امکان پذیر است: https://coup53.com/watch-coup-53/
[1] 10,000 questions, one certainty: Taghi Amirani at TEDxDanubia 2014
[2] Walter Murch
[3] Norman Darbyshire