تعیین چارچوب‌ها و راه‌بردهای سیاست‌خارجی یکی از مهم‌ترین وظایف دولت‌ها در جهان است. ابراهیم رئیسی به‌عنوان سیزدهمین رییس‌جمهور ایران با توجه به شرایط خاصی که این کشور در آن قرار دارد، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و پیچیده‌ای در زمینه‌های مختلف سیاست خارجی است.
گفت‌وگوهای هسته‌ای
رئیسی در نخستین نشست خبری خود پس از انتخابات، از گفت‌وگوهای هسته‌ای بین ایران و 1+5 حمایت و بر لزوم به نتیجه رسیدن سریع این مذاکرات تاکید کرد. وی در این نشست اعلام کرد که ایران “مذاکره برای مذاکره” را ادامه نخواهد داد. رئیسی تاکید کرد گفت‌وگوها نباید طولانی شوند و هر دور نشست باید نتیجه‌بخش باشد. رییس‌جمهور جدید ایران، امکان ملاقات با رییس‌جمهور ایالات متحده پس از احیای برجام را رد کرد.
مسایل غیرهسته‌ای
رئیسی ضمن بیان اینکه موضوع‌های برنامه موشک‌های بالستیک ایران و موضع منطقه‌ای این کشور را غیرقابل مذاکره خواند، اشاره کرد: “ایالات متحده در موضوع برجام شکست خورده است. چگونه می‌توان با این کشور در مورد سایر موضوع‌ها وارد گفت‌وگو شد؟”
رئیسی یادآور شده بود خارج شدن ایالات متحده از برجام مانعی بر سر راه گفت‌وگوها در موضوعات غیرهسته‌ای است. تصمیم‌گیری نهایی درباره گفت‌وگوهای بعدی برعهده رهبری ایران و شورای عالی امنیت ملّی است و تا حد زیادی به موفقیت گفت‌وگوهای احیای برجام و مشوق‌های اقتصادی حاصل از آن بستگی دارد.
در آوریل 2015 پس از امضای توافق هسته‌ای “لوزان” و پیش از نهایی‌سازی برجام، آیت‌الله خامنه‌ای توافق هسته‌ای را آزمایشی خواند که بر اساس نتایج آن می‌توان در مورد مذاکره بر سر موضوع‌های دیگر تصمیم‌گیری کرد.
رئیسی مذاکره با غرب راجع به مسایل منطقه‌ای را رد کرد، اما ایران در حال مذاکره مستقیم با مقام‌های سعودی است. ایالات متحده بدون سر و صدا این مذاکرات را تسهیل کرده است و گزارش‌ها از ملاقات علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملّی و ویلیام برنز رییس سیا حکایت دارد.
سیزدهمین رییس‌جمهور ایران در نشست خبری از عربستان سعودی سخن به میان آورد و گفت ایران مانعی در جهت احیای روابط دیپلماتیک و بازگشایی سفارت‌خانه‌ها نمی‌بیند.
وی در رقابت‌های انتخاباتی قول بهبود روابط با کشورهای منطقه از جمله عربستان را داده بود. انتظار می‌رود دولت رئیسی به‌جای ایالات متحده و اروپا، با کشورهای منطقه به صورت مستقیم وارد گفت‌وگو شود.
اف‌ای‌تی‌اف
اجرای تعهدهای “گروه ویژه اقدام مالی” بحث‌های جدی در مجمع تشخیص مصلحت نظام ایجاد کرده است. رئیسی هنگام عضویت در مجمع، رای به تعلیق اجرای کامل تعهدهای اف‌ای‌تی‌اف داده بود. با این حال، در صورت احیای برجام و برداشته‌شدن تحریم‌ها، دولت جدید اف‌ای‌تی‌اف را با هدف تسهیل دسترسی ایران به سیستم بانکی جهانی اجرا خواهد کرد. منتقدان اف‌ای‌تی‌اف معتقدند اجرای آن در شرایط کنونی تلاش‌های این کشور برای دور زدن تحریم‌ها را دشوار می‌کند.
تیم سیاست خارجی
“حسین امیرعبداللهیان” دیپلمات باسابقه، به احتمال زیاد نقشی کلیدی در تیم سیاست خارجی رئیسی خواهد داشت و می‌تواند تبدیل به معمار اصلی موضع سیاست جغرافیایی (ژئوپولتیک) ایران شود.
امیرعبداللهیان مذاکره‌کننده ارشد سه دور گفت‌وگوهای سال 2005 ایران و آمریکا در موضوع ثبات عراق بود. این دیپلمات سابق روابط نزدیکی با علی لاریجانی دارد که یکی دیگر از نامزدهای به‌دست آوردن سِمَتی مهم در تیم سیاست خارجی دولت رئیسی است.
امیرعبداللهیان تجربه زیادی در زمینه دیپلماسی منطقه‌ای دارد و نقشی مهم در شکل‌دهی سیاست‌های منطقه‌ای ایران داشته است. او معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه در زمان وزارت “محمدجواد ظریف” بود که به دلیل فشار روحانی و ظریف از این وزارت‌خانه خارج شد.
وی در گفت‌وگوی اخیر خود با سی‌ان‌ان سیاست خارجی رئیسی را پویا و دارای گفتمان منطقی خواند که می‌تواند منافع ایران در تمامی زمینه‌ها را تامین کند. او در پاسخ به روابط ایران و ایالات متحده گفت: “ایالات متحده همواره فرصت‌ها را از دست داده است و این موضوع بیشتر به رفتار طرف آمریکایی بستگی دارد.”
“مهدی محمدی” مذاکره‌کننده سابق هسته‌ای و مشاور کنونی “محمدباقر قالیباف” و “علی باقری کنی” مذاکره‌کننده سابق هسته‌ای و معاون امور بین‌الملل قوه قضاییه نیز نامزدهای دیگر قرار گرفتن در منصب‌های مهم در تیم امنیتی و سیاست خارجی دولت رئیسی هستند.
بر اساس گزارش‌ها، “باقری کنی” هم اکنون به وزارت امور خارجه اعزام شده است تا فرآیند انتقال قدرت در این وزارت‌خانه را هماهنگ کند. سعید جلیلی نیز نامزد پست وزیر امور خارجه است.
روابط ایران و کانادا
دولت رئیسی همانند دولت‌های پیشین ایران، تمایل به احیای روابط دیپلماتیک با کانادا خواهد داشت. او تمایل خود برای بازگشت به برجام را اعلام کرده و دولت ترودو نیز از این توافق حمایت کرده است. بازگشت احتمالی ایران به برجام و اجرای اف‌ای‌تی‌اف می‌تواند گسترش روابط مالی بین دو کشور را فراهم کند.
ساقط کردن پرواز شماره 752 خطوط هوایی اوکراین توسط سپاه پاسداران یکی دیگر از چالش‌های روابط تهران و اتاوا است. رئیسی در زمان ریاست بر قوه قضاییه قول تعقیت قضایی تمامی افراد مسئول را داد و تاکید کرد خط قرمزی در این پرونده وجود ندارد.
با این حال، روابط رئیسی و سپاه پاسداران نزدیک است و بعید است او اقدامی انجام دهد که منجر به تضعیف سپاه شود. رئیسی پس از ساقط شدن پرواز 752 گفت سپاه متعهدترین نهاد نسبت به آشکارشدن حقیقت است. مقام‌های کانادایی اعلام کرده‌اند ایران در تحقیقات مربوط به پرواز شفاف نبوده است.
تاکنون بازداشت افراد مختلف در این پرونده گزارش شده، اما اطلاعاتی درباره فرآیند رسیدگی قضایی به‌صورت همگانی اعلام نشده است. قوه قضاییه دوران رئیسی، حکم دادگاه آنتاریو در ساقط کردن عمدی پرواز 752 و شناسایی این واقعه به عنوان حادثه‌ای تروریستی را به شدت محکوم کرد.
قوه قضاییه این حکم را “احساسی، غیرعلمی و بر مبنای دروغ” خواند و گفت رسیدگی به این مساله تنها در صلاحیت قضایی ایران است. پیش‌بینی می‌شود ایران موضع خود در مذاکره‌های آینده را حفظ کند و اختلاف‌نظر دو کشور در مورد پاسخ‌گویی و پرداخت غرامت پابرجا بماند.
اصلاحیه‌ها بر قانون “مصونیت دولت‌ها” و قانون “عدالت برای قربانیان تروریسم” تصویب شده در دوران دولت هارپر مانعی دیگر بر سر راه روابط ایران و کانادا است. این دو قانون مصونیت دولت ایران را از بین برده و باعث توقیف دارایی‌های ایران از سوی دادگاه‌های کانادا به سود قربانیان تروریسم شده است.
ایران بدون برقراری مصونیت قضایی کامل روابط دیپلماتیک با کانادا نخواهد داشت. با این حال، با توجه به جمعیت بالای ایرانیان مهاجر در کانادا (300 تا 400 هزار نفر) و نیاز آنها به خدمات کنسولی، دو کشور بر تسهیل خدمات کنسولی در سفارت‌خانه‌های حافظان منافع توافق خواهند کرد.
در چشم‌انداز کلی، اولویت‌های دولت رئیسی بهبود روابط با کشورهای منطقه، احیای برجام به منظور کاهش تحریم‌ها و نزدیکی به چین و روسیه خواهد بود. در چنین وضعیتی، دولت جدید اشتیاق کمتری نسبت به روحانی برای برقراری رابطه با کانادا خواهد داشت. از سوی دیگر، شناسایی احتمالی سپاه پاسداران به عنوان نهادی تروریستی از سوی دولت فدرال می‌تواند به روابط تهران و اتاوا به شدت آسیب بزند.
پس از شناسایی سپاه به عنوان نهادی تروریستی از سوی دولت ترامپ، ایران به سرعت نیروهای سنتکام را به عنوان تروریست شناسایی کرد و احتمال دارد تصمیم مشابهی درباره نیروهای کانادایی مستقر در منطقه بگیرد.
