مازیار شیبانی‌فر
مردم جهان بیش از 4 دهه است که بر انبار بسیار بزرگی از سلاحهای بسیار کشنده کشتار جمعی نشسته‌اند. طی چند سال گذشته هر چند اندکی از مجموع میزان تجارت سلاح در جهان کاسته شده، اما واردات جنگ‌افزار در تمامی نقاط جهان افزایش قابل‌توجهی داشته است؛ در این بین کشورهای اروپایی رکورددارند!
بر اساس گزارش موسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم، خرید و فروش بین‌المللی تسلیحات نظامی بین سال‌های 2017 تا 2021 حدود 4 و نیم درصد کاهش یافته، اما صادرات اسلحه از ایالات‌متحده و فرانسه و واردات به کشورهای اروپایی (19 درصد)، آسیای شرقی (20 درصد) و اقیانوسیه (59 درصد) افزایش داشته است. از سویی، تجارت اسلحه در خاورمیانه نیز بسیار داغ است، در حالی که این تجارت در قاره‌های آفریقا و آمریکا کاهش یافته است.
بزرگ‌ترین واردکنندگان اسلحه در اروپا به ترتیب بریتانیا، نروژ و هلند هستند. با وجود درگیری‌های مسلحانه در شرق اوکراین در طول سال‌های 2017 تا 2021 واردات جنگ‌افزار به این کشور بسیار محدود بوده است. آسیا و اقیانوسیه با دریافت 43 درصد از نقل‌و‌انتقال‌های جهانی در این بازه زمانی، بزرگ‌ترین مناطق واردکننده اصلی سلاح باقی ماندند.
کشورهای خاورمیانه در بین سال‌های 2017 تا 2021 نزدیک به 3 درصد بیش از بازه زمانی 2012 تا 2016 اسلحه خریده‌اند. بین سال‌های 2007 تا 2016 واردات جنگ‌افزار در این منطقه حدود 86 درصد افزایش یافته است. عربستان سعودی در این دوره زمانی واردات جنگ‌افزار را 27 درصد افزایش داده است.
امارات‌متحده‌عربی نیز در رقابت خرید سلاح در جهان، با افزایش بیش از دو برابری خرید جنگ‌افزار، در سال 2016 از بیست‌ودومین واردکننده بزرگ سلاح در جهان به مقام ششم ارتقا یافته بود. البته کاهش ۴۱ درصدی خرید سلاح بین سال‌های 2017 تا 2021 این کشور را در جایگاه نهمین واردکننده بزرگ سلاح در جهان قرار داده است. در این میان، کویت نیز در زمینه دریافت تسلیحات نظامی سفارش‌های بزرگی داده که برای تحویل در سال‌های آینده برنامه‌ریزی شده است.
از آن سو، صادرکنندگان جنگ‌افزار نیز با افزایش تولید و صادرات مواجه بوده‌اند. بین سال‌های 2012 تا 2017 ایالات‌متحده در زمینه صادرات سلاح با 14 درصد رشد مواجه بوده و اکنون این کشور 39 درصد از کل بازار صادرات سلاح در جهان را در اختیار دارد. بین سال‌های 2017 تا 2021 صادرات سلاح توسط ایالات‌متحده بیش از دو برابر شده است!
روسیه نیز بین سال‌های 2017 تا 2021 حدود 19 درصد از کل صادرات تسلیحات عمده را به خود اختصاص داده است. فرانسه به‌عنوان سومین صادرکننده بزرگ تسلیحات با افزایش 59 درصدی فروش سلاح در همین دوره زمانی، اکنون در مجموع 11 درصد از صادرات جهانی جنگ‌افزار را در اختیار دارد. در این سال‌ها چین چهارمین و آلمان پنجمین صادرکننده بزرگ سلاح بوده‌اند. در حالی که صادرات تسلیحات از آلمان 19 درصد کاهش یافته است.
بین سال‌های 2017 تا 2021 پنج واردکننده بزرگ اسلحه در جنوب صحرای آفریقا شامل کشورهای آنگولا، نیجریه، اتیوپی، مالی و بوتسوانا بوده‌اند. در آسیا نیز با آنکه واردات سلاح توسط تایوان در این سال‌ها 68 درصد کاهش یافته بود، اما در سال‌های آینده برای خرید میزان قابل توجهی سلاح برنامه‌ریزی کرده است.
در خاورمیانه واردات جنگ‌افزار توسط اسراییل در این دوره زمانی حدود 19 درصد افزایش یافته و مصر با افزایش 73 درصدی خرید سلاح به سومین واردکننده بزرگ تسلیحات نظامی در جهان تبدیل شده است.
به‌نظر می‌رسد تولیدکنندگان، صادرکنندگان و واردکنندگان اسلحه قصد ویرانی کل جهان را دارند. به گزارش سازمان عفو بین‌الملل، هر سال حدود 12 میلیارد گلوله تولید می‌شود که برای نزدیک به دو بار کشتن همه مردم جهان کافی است!
یک پیمان‌نامه جهانی تجارت تسلیحات (ATT) که قوانین سختگیرانه‌ای برای دادوستد جهانی جنگ‌افزار تعیین کرده، بیش از پنج سال است که اجرا می‌شود، اما همچنان این تجارت رو به رشد است. علت اصلی این است که برخی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان اسلحه همانند روسیه و ایالات‌متحده این توافق‌نامه را تصویب نکرده‌اند.
کشورهایی که این پیمان‌نامه را تصویب کرده‌اند نیز از آن پیروی نمی‌کنند و سلاح و مهمات به مناطقی می‌فرستند که احتمال استفاده از آنها برای نقض جدی قوانین بین‌المللی بشردوستانه، از جمله جنایات جنگی بسیار زیاد است.
برای نمونه، درگیری‌های یمن تا حد زیادی توسط گروهی از کشورهایی دامن زده می‌شود که به تامین تسلیحات برای نیروهای ائتلاف به رهبری عربستان ادامه می‌دهند. در زمینه استفاده از جنگ‌افزارها، از آغاز درگیری یمن تا کنون بیش از 18 میلیارد دلار هزینه شده است.
تخمین زده می‌شود ارزش کل تجارت جهانی تسلیحات دست‌کم 95 میلیارد دلار در سال باشد. سپتامبر 2019، عفو بین‌الملل با 22 شرکت اسلحه‌سازی تماس گرفت و از آنها خواست توضیح دهند که چگونه به مسئولیت‌های خود برای احترام به حقوق بشر در تجارت عمل می‌کنند. هیچ یک از آنها نتوانستند پاسخ مناسبی ارایه دهند.
برای نمونه، بمب‌های خوشه‌ای یکی از سلاحهای کشنده‌ای است که بر اساس کنوانسیون سال 2008 تولید، فروش، انتقال و استفاده از آن در بیش از 100 کشور جهان ممنوع است، اما کارخانه‌های اسلحه‌سازی همچنان این نوع بمب‌ها را تولید می‌کنند و در جنگ روسیه علیه اوکراین مورد استفاده قرار گرفت.
همین‌طور، از زمان تصویب کنوانسیون ممنوعیت مین ضد نفر در سال 1997 تا کنون حدود 53 میلیون مین نابود شده است. با این حال تا نوامبر 2018، 56 کشور مناطقی را شناسایی کرده‌اند که خطر بالای آلوده‌شدن به مین‌های ضد نفر در آنها وجود دارد.
سازمان ملل متحد 7 ژوئیه 2017پیمان‌نامه منع سلاحهای هسته‌ای را تصویب کرد؛ توافق‌نامه‌ای که بر اساس آن استفاده از سلاحهای هسته‌ای را غیرقانونی می‌کند. همچنین هر گونه استفاده، تولید یا تجارت سلاحهای شیمیایی از سال 1997 توسط کنوانسیون سلاحهای شیمیایی ممنوع اعلام شده است. با این حال هر دو این سلاح‌ها همچنان تولید، نگهداری و استفاده می‌شود.
ربات‌های قاتل یا سیستم‌های تسلیحاتی خودکار در حال تبدیل‌شدن به بخشی از ماشین جنگی کشورهای مختلف است. برخی از کشورها از جمله چین، اسراییل، کره جنوبی، روسیه، بریتانیا و ایالات‌متحده در حال توسعه تسلیحات خودکار هستند. سیستم‌های تسلیحاتی که نگرانی‌های اخلاقی، حقوقی، مسئولیت‌پذیری و امنیتی بسیار زیادی ایجاد می‌کند.
موسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم در گزارش دیگری اشاره دارد به اینکه حد فاصل سال‌های 2016 تا 2020 آسیا و اقیانوسیه 42 درصد، خاورمیانه 33 درصد، اروپا 12 درصد، آفریقا 7.3 درصد و قاره آمریکا 5.4 درصد از واردات جنگ‌افزار سهم برده‌اند.
عربستان سعودی، هند، مصر، استرالیا، چین، الجزایر، کره‌جنوبی، قطر، امارات‌متحده عربی، پاکستان، عراق و ژاپن بیش‌ترین خرید سلاح را انجام می‌دهند. در این فهرست اسراییل پانزدهم، ترکیه بیستم، عمان بیست‌وچهارم، افغانستان بیست‌وپنجم و کانادا در رتبه سی‌ام خریداران سلاح قرار دارند.
همچنین، ایالات‌متحده، روسیه، فرانسه، آلمان، چین، انگلستان، اسپانیا، اسراییل، کره‌جنوبی و ایتالیا بیش‌ترین سهم از بازار فروش و صادرات سلاح را در اختیار دارند. در این فهرست کانادا بر پله هفدهم نشسته است.