مازیار شیبانی‌فر
- همگرایی دوباره ایران و تاجیکستان پس از ۹ سال سردی شدید روابط و گذشت چندین هفته از آغاز حمله روسیه به اوکراین، احتمال به نتیجه‌نرسیدن مذاکرات احیای برجام و حضور ایران در اجلاس همسایگان افغانستان، به‌سرعت در حال گسترش است.
- در نگاه سیاستمداران ایران، همسایگان نزدیک این کشور همانند ارمنستان، آذربایجان، تاجیکستان و ترکمنستان در طول تاریخ بخشی از به اصطلاح «ایران بزرگ» بوده‌اند.
- به‌نظر می‌رسد یکی از انگیزه‌های دوشنبه برای همکاری بیش‌تر با تهران از جمله تولید مشترک پهپاد، نگرانی شدید از وضعیت امنیتی در منطقه خودمختار گورنو-بدخشان (GBAO) تاجیکستان است.
- رقابت ژئوپلیتیکی میان ایران و عربستان سعودی که فراتر از خاورمیانه و در آسیای مرکزی، به‌ویژه قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان دنبال می‌شود، بخشی از انگیزه‌های نزدیکی تهران و دوشنبه است.
- عربستان سعودی با ارایه حمایت‌های مالی از طریق بانک‌های سعودی حاضر در ساختار نمایندگی سازمان کنفرانس اسلامی (OIC) برای استفاده ابزاری از اسلام با هدف نفوذ در منطقه به انگیزه ارتقای جایگاه عربستان در کشورهای آسیانه میانه و به‌ویژه تاجیکستان است.
- از سال ۲۰۱۹ که بار دیگر اعتماد میان تاجیکستان و تهران جوانه زده است، بر این موضوع صحه گذاشته شد که مسایل ژئوپلتیک و اقتصاد سیاسی اهمیت بسیار بیشتری در مقایسه با رقابت‌های ایدئولوژیک دارد؛ موضوعی که به‌روشنی باعث نگرانی کشورهای آسیای میانه از رقابت تهران و ریاض است.
شرح مقاله:
امامعلی رحمان رییس‌جمهور تاجیکستان همراه هیاتی بلندپایه، ۲۹ می امسال با دعوت رسمی از سوی رییس‌جمهور ایران به تهران سفر کرد و دو طرف تعدادی سند همکاری به امضا رساندند.
این دیدار در حالی شکل گرفته است که ۱۷ می امسال، با حضور رییس ستاد کل نیروهای مسلح ایران و وزیر دفاع تاجیکستان در شهر دوشنبه کارخانه تولید پهپاد تهاجمی ایرانی ابابیل ۲ آغاز به کار کرد.
نکته مهم این است تمامی این اتفاق‌ها پس از ۹ سال سردی شدید روابط اتفاق می‌افتد و پس از گذشت چندین هفته از آغاز حمله روسیه به اوکراین، احتمال به نتیجه‌نرسیدن مذاکرات احیای برجام و تاکید بیش‌تر چین بر ساخت جاده ابریشم و حضور ایران در اجلاس همسایگان افغانستان، این همگرایی با سرعت و حجم قابل‌توجهی میان تهران و دوشنبه در حال گسترش است.
به باور کارشناسان تی‌آر‌تی جهانی، گرچه آرمان های توسعه‌طلبانه ایران بیش‌تر خاورمیانه را هدف قرار داده است، اما کشورهای قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی در چشم‌انداز تهران قرار دارند.
در نگاه سیاستمداران ایران، همسایگان نزدیک این کشور همانند ارمنستان، آذربایجان، تاجیکستان و ترکمنستان در طول تاریخ بخشی از به اصطلاح «ایران بزرگ» بوده‌اند.
از این رو، ایران سعی کرده است از پیوندهای مذهبی و قومی خود با برخی از کشورها همانند آذربایجان و تاجیکستان استفاده کند. تهران در سال ۲۰۰۶ رویکرد خود نسبت به ایده چند دهه‌ای نزدیکی قومی و زبانی بین افغانستان، ایران و تاجیکستان را بازآفرینی کرد؛ زمانی که طرح نزدیکی برای کشورهای فارسی‌زبان، ایران و تاجیکستان و هزاره‌ها و تاجیک‌های فارسی‌زبان افغانستان را ارایه کرد.
در نشست آگوست ۲۰۱۰ رییس‌جمهور کشورهای افغانستان، ایران و تاجیکستان در تهران، به همکاری بر اساس نزدیکی‌های قومی و زبانی روی خوش نشان دادند و کار به صدور بیانیه مشترک و امضای تفاهم‌نامه ایجاد کمیسیون همکاری نیز کشید، اما سال ۲۰۲۱ با به‌قدرت رسیدن طالبان در افغانستان این پروژه ناکام ماند.
جرمی بنی کارشناس دفاع خاورمیانه در سازمان اطلاعات جهانی به رادیو آزاد اروپا گفت: به نظر می رسد شتاب فزآینده و ناگهانی در زمینه تقویت روابط ایران و تاجیکستان، به‌روشنی حاصل تسلط طالبان بر افغانستان است.
تاجیکستان تنها کشور آسیای مرکزی است که آشکارا با بازگشت طالبان به قدرت در کابل مخالف است و باور دارد حضور این گروه نظامی سنی تهدیدی برای ثبات منطقه به‌شمار می‌رود.
طالبان ادعاهای امامعلی رحمان رییس‌جمهور تاجیکستان مبنی بر اینکه افغانستان محل استقرار اردوگاه‌های تروریستی و هزاران شبه‌نظامی است را رد می‌کند و نسبت به گزارش‌ها مبنی بر تماس دوشنبه با جبهه مقاومت ملی ضد طالبان، محتاطانه عمل می‌کند، اما ایران نسبت به طالبان رفتاری متعادل دارد. هر چند اعلام کرده است تا زمان تشکیل دولت فراگیر در افغانستان، طالبان را به رسمیت نمی‌شناسد.
به‌نظر می‌رسد یکی از انگیزه‌های دوشنبه برای همکاری بیش‌تر با تهران از جمله تولید مشترک پهپاد، نگرانی شدید از وضعیت امنیتی در منطقه خودمختار گورنو-بدخشان (GBAO) تاجیکستان است. جایی که بر اساس اعلام اسپشال اوراسیا، به‌خاطر اختلاف نظر میان حاکمان محلی و دولت مرکزی، درگیری‌ها و شورش‌هایی به‌وجود آمده است.
نقش استراتژیک اقتصادی و سیاسی این منطقه که اکنون از سوی گروه‌های اسلام‌گرای داعش، ازبکستان و قزقیزستان در حمله گاه به گاه از مرز افغانستان و جذب ایدئولوژیک جوانان تاجیکستانی توسط دیگر همسایگانش تهدید می‌شود، نگرانی‌های دوشنبه را چند برابر کرده است.
از این رو، تاجیکستان با تقویت توانمندی‌های دفاعی در افزایش ارتباط‌های سیاسی و اقتصادی‌اش با روسیه و درخواست از چین برای ایجاد یک پایگاه نظامی در منطقه گورنو-بدخشان و حالا به‌کارگیری پهپادهای تهاجمی ایرانی، سعی دارد امنیت کشورش را تضمین کند.
موسسه پروژه علوم سیاسی خاورمیانه بر این باور است که رقابت ژئوپلیتیکی میان ایران و عربستان سعودی که فراتر از خاورمیانه و در آسیای مرکزی، به‌ویژه قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان دنبال می‌شود، بخشی از انگیزه‌های نزدیکی تهران و دوشنبه است.
سال ۱۹۹۱ که شوروی سابق دچار فروپاشی شد، رقابت آشکار ترکیه، ایران و عربستان سعودی برای نفوذ در این کشورها کلید خورد. هر کدام از این کشورها به‌نوبه خود کوشیدند با استفاده از پیوندهای مذهبی، قومی، فرهنگی و تاریخی جای پای خود را در این کشورها باز کنند.
ایران با در نظر گرفتن تمامی دل‌نگرانی‌های روسیه، تلاش کرد بر گسترش فعالیت‌های فرهنگی، به‌ویژه بر تاجیکستان فارسی‌زبان تمرکز کند. آسیای مرکزی فرصت‌هایی برای ایران در خروج از انزوای سیاسی بین‌المللی قرار می‌داد. همچنین، تهران تلاش‌هایی برای نهادینه‌کردن همکاری‌های اقتصادی در قالب اکو (ECO) نیز انجام داد.
عربستان سعودی سعی کرد با ارایه کمک‌های مالی و حمایت‌های قابل‌توجه در ساخت مسجد، مدرسه و تامینِ مالیِ معارفِ اسلامیِ الهام‌گرفته از وهابیت، نفوذ مذهبی خود را افزایش دهد و تلاش‌هایش را در منطقه دره فرغانه تاجیکستان متمرکز کرد.
این حمایت‌های مالی از طریق بانک‌های سعودی حاضر در ساختار نمایندگی سازمان کنفرانس اسلامی (OIC) صورت می‌گیرد. این فعالیت‌ها نشان‌دهنده تلاش ریاض برای استفاده ابزاری از اسلام با هدف نفوذ در منطقه به انگیزه ارتقای جایگاه عربستان در کشورهای آسیانه میانه و به‌ویژه تاجیکستان است.
این اقدام‌های عربستان به استقرار فرقه‌ای اسلام در منطقه منجر شود. ایجاد اتحاد و همکاری‌های فعال بین گروه‌هایی همانند جنبش اسلامی ازبکستان، طالبان و القاعده افغانستان حاصل همین سیاست بود.
در دوران احمدی‌نژاد (۲۰۰۵ تا ۲۰۱۳) ایران کوشید روابط تهران و دوشنبه تعمیق یابد و افزایش سرمایه‌گذاری اقتصادی ایران در پروژه‌های زیربنایی مختلف و گسترش روابط تجاری روابط میان دو کشور را قوی‌تر کند.
هر چند سرمایه‌گذاری مخفیانه بابک زنجانی در تاجیکستان و انکار این کشور از یک سو و استقبال ویژه ایران از محدین کبیری چهره مخالف دولت و رهبر حزب رنسانس اسلامی تاجیکستان که در سال ۲۰۱۵ از سوی دوشنبه به‌عنوان گروه تروریستی شناخته شده بود، روابط دو کشور را تیره کرد.
عربستان از شکاف به‌وجود آمده استفاده کرد و با دعوت از رییس‌جمهور تاجیکستان به دیدار از این کشور، بانک توسعه اسلامی عربستان حدود ۱۰۸ میلیون دلار برای کمک به پروژه‌های زیربنایی تاجیکستان برعهده گرفت. همچنین، صندوق توسعه عربستان ۲۰۰ میلیون دلار در طیف وسیعی از پروژه‌های ساختمانی این کشور سرمایه‌گذاری کرد و به تکمیل پروژه سد روگون نیز کمک کرد.
از سال ۲۰۱۹ که بار دیگر اعتماد میان تاجیکستان و تهران جوانه زده است، بر این موضوع صحه گذاشته شد که مسایل ژئوپلتیک و اقتصاد سیاسی اهمیت بسیار بیشتری در مقایسه با رقابت‌های ایدئولوژیک دارد؛ موضوعی که به‌روشنی باعث نگرانی کشورهای آسیای میانه از رقابت تهران و ریاض است.