مازیار شیبانی‌فر
- حدود ۹۹ درصد از کل آب شیرین جهان در زیرِ زمین قرار دارد. اکنون به‌خاطر برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، نقاط مختلف جهان در حال فرونشست است. پدیده‌ای که اگر جلوی آن گرفته نشود زندگی یک و نیم میلیارد نفر در جهان را تهدید خواهد کرد.
- بخش کشاورزی حدود ۷۰ درصد، خانواده‌های شهری و روستایی نزدیک به ۲۲ درصد و صنایع کمی بیش از ۲ درصد آب‌های زیرزمینی را استفاده می‌کنند.
- بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان آب زیرزمینی را کشورهای هند، ایالات‌متحده، چین، پاکستان، ایران، مکزیک و عربستان سعودی تشکیل می‌دهند که هر سال در مجموع مسئول استخراج سه چهارمِ آب‌های زمینی جهان هستند. هند بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب‌های زیرزمینی جهان است و یک چهارم از کل آب‌های در حال استخراج را به خود اختصاص می‌دهد.
- دو سومِ آب‌های زیرزمینی جهان در آسیا برداشت می‌شود؛ جایی که به‌علت رشد سریع جمعیت و توسعه اقتصادی پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ استفاده از آب‌های زیرزمینی در این قاره تا ۳۰ درصد افزایش یابد. مطالعه‌ای در نشریه ساینس تخمین زده است فرونشست زمین [ناشی از کاهش آب‌های زیرزمینی] می‌تواند ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر از مردم جهان را طی دو دهه آینده تحت‌تاثیر قرار دهد.
- سریع‌ترین فرونشست زمین در جنوب، جنوب شرق و شرق آسیا در حال رخ‌دادن است. البته در آمریکای شمالی، اروپا، آفریقا و استرالیا نیز موضوع فرونشست بسیار جدی است. کالیفرنیا، تگزاس و فلوریدا جزو ایالت‌های آمریکا هستند که صدها میلیون دلار بر اثر فرونشست زمین خسارت دیده‌اند.
- احیای سفره‌های زیرزمینی، مدیریت آب باران برای افزایش سطح آب‌خوان‌ها، احیای حوضچه‌های منطقه‌ای، جلوگیری از برداشت غیرقانونی آب‌های زیرزمینی، مدیریت بخش کشاورزی و گسترش استفاده از گونه‌های بومی گیاهان و استفاده گسترده از آب‌شیرین‌کن‌ها در شهرهای کوچک و مناطق روستایی بخشی از راهکارهای موجود برای مهار فرونشست زمین است.
شرح گزارش:
«آب‌خوان»ها یا به‌عبارتی سفره‌های آب زیرزمینی، جایی است پنهان در اعماق زمین که محل تجمع آب‌های شیرین است. ۹۹ درصد از کل آب شیرین جهان را همین آب‌های زیرزمینی تشکیل می‌دهند. اکنون به‌خاطر برداشت بی‌رویه از آب‌خوان‌ها، زمین در نقاط مختلف جهان در حال فرونشست است. پدیده‌ای که اگر جلوی آن گرفته نشود زندگی یک و نیم میلیارد نفر در جهان را تهدید خواهد کرد.
آب‌های زیرزمینی از اهمیت حیاتی برخوردارند. زیرا نیمی از آب آشامیدنی جهان و یک چهارم از آب مورد نیاز کشاورزی را تامین می‌کند؛ اکوسیستم‌ها نیز به آب‌های زیرزمینی وابسته‌اند. بر اساس گزارش جامع توسعه جهانی آب سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۲، بخش کشاورزی حدود ۷۰ درصد، خانواده‌های شهری و روستایی نزدیک به ۲۲ درصد و صنایع کمی بیش از ۲ درصد آب‌های زیرزمینی را استفاده می‌کنند.
اکنون حدود ۱۰۰۰ کیلومتر مکعب در سال از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود. بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان آب زیرزمینی را کشورهای هند، ایالات‌متحده، چین، پاکستان، ایران، مکزیک و عربستان سعودی تشکیل می‌دهند که هر سال در مجموع مسئول استخراج سه چهارمِ آب‌های زمینی جهان هستند.
دو سومِ آب‌های زیرزمینی جهان در آسیا برداشت می‌شود؛ جایی که به‌علت رشد سریع جمعیت و توسعه اقتصادی پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ استفاده از آب‌های زیرزمینی در این قاره تا ۳۰ درصد افزایش یابد.
به‌طور کلی، میزان افزایش استفاده از آب شیرین زیرزمینی در بیش‌تر کشورهای برخوردار از درآمد بالا کاهش یافته است، اما اقتصادهای نوپدید و کشورهای با درآمد متوسط و پایین با سرعت بیش‌تری این آب‌ها را می‌نوشند. انتظار می‌رود مصرف آب در جهان طی ۳۰ سال آینده حدود ۱ درصد در سال رشد کند.
گَمان می‌رود نیمی از آب مورد استفاده جمعیت شهری جهان از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود. البته با توجه به افزایش شهرنشینی و خشک‌شدن آب‌های سطحی به‌خاطر تغییرات آب و هوایی، انسان بیش از پیش به آب‌خوان‌های زیر پایش وابسته خواهد شد.
اکنون یک پنجم از سفره‌های زیرزمینی با برداشت بیش از اندازه مواجهند. هم‌زمان، نیمی از شهرهای جهان با کمبود آب آشامیدنی درگیرند و دو سوم از جمعیت جهان (حدود ۶ میلیارد نفر) در مناطقی زندگی می‌کنند که دست‌کم یک ماه در سال از کمبود شدید آب رنج می‌برند.
هند بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب‌های زیرزمینی جهان است و یک چهارم از کل آب‌های در حال استخراج را به خود اختصاص می‌دهد. با این روند، کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند تا سال ۲۰۳۰ حدود 21 شهر بزرگ هند، به‌طور کامل از آب‌های زیرزمینی خالی شوند. با توجه به اینکه هند قرار است تا سال ۲۰۳۰ به پرجمعیت‌ترین کشور جهان تبدیل شود، این موضوع بسیار نگران‌کننده است!
مطالعه‌ای در نشریه ساینس تخمین زده است فرونشست زمین [ناشی از کاهش آب‌های زیرزمینی] می‌تواند ۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر از مردم جهان را طی دو دهه آینده تحت‌تاثیر قرار دهد.
جدا از برداشت‌های بی‌رویه از آب‌خوان‌ها، موضوع آلودگی آب‌های زیرزمینی به‌خاطر کودها و آفت‌کش‌های شیمیایی و صنعتی، دفن زباله و نشت فاضلاب شهری و صنعتی، یک ابرچالش جهانی است. برای نمونه، یک پنجم از آب‌های زیرزمینی اتحادیه اروپا، استانداردهای کیفیت آب را برآورده نمی‌کند.
بر اساس اعلام سازمان ملل متحد، آب‌های زیرزمینی برای مبارزه با فقر، گسترش امنیت غذایی و آب، ایجاد شغل، توسعه اقتصادی و اجتماعی و انعطاف‌پذیری جوامع و اقتصادها در برابر تغییرات آب و هوایی نقش اساسی دارد.
گزارش توسعه جهانی آب سازمان ملل در سال ۲۰۲۲ تاکید می‌کند: در بسیاری از شهرها، میزان فرونشست زمین از بالاآمدن سطح آب دریاها بیش‌تر است. اگر فرونشست زمین به همین شکل ادامه پیدا کند، شهرهای در خطر بسیار زودتر از پیش‌بینی‌ها گرفتار سیل می‌شوند. سریع‌ترین فرونشست زمین در جنوب، جنوب شرق و شرق آسیا در حال رخ‌دادن است. البته در آمریکای شمالی، اروپا، آفریقا و استرالیا نیز موضوع فرونشست بسیار جدی است.
بر اساس اعلام وب‌سایت تریپل پاندیت، پدیده فرونشست زمین موضوع جدیدی نیست، اما سرعت افزایش آن به‌شدت نگران‌کننده است. مطالعه جدیدی ۲۰۰ نقطه در ۳۴ کشور جهان را مورد بررسی قرار داده است.
در این مطالعه کالیفرنیا، تگزاس و فلوریدا جزو ایالت‌های آمریکا هستند که صدها میلیون دلار بر اثر فرونشست زمین خسارت دیده‌اند. منطقه دره مرکزی کالیفرنیا نمونه‌ای گویا است. در این منطقه حدود ۷۵ درصد از آب برداشت‌شده از سفره‌های زیرزمینی منطقه در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
فراتر از ایالات‌متحده، دیگر کشورهای جهان نیز با این پدیده شوم دست به گریبانند. برای نمونه، با وجود صدها سال مهندسی برای مدیریت زمین‌های زیر سطح دریا، هلند همچنان در حال غرق شدن است. مکزیک، چین و هند نیز در تیررس فرونشست قرار دارند. اندونزی در حال برنامه‌ریزی برای انتقال پایتخت است. زیرا جاکارتا طی ۱۰ سال گذشته بیش از ۲ و نیم متر زیر آب رفته و محل سکونت ۱۰ میلیون نفر است!
راهکاری وجود دارد؟
خبر خوب این است که برخلاف تغییرات آب و هوایی، فرونشست زمین با استفاده از راهکارهای محلی و منطقه‌ای قابل حل است. ماهواره‌ها و رادارها می‌توانند به سرعت مناطق در معرض خطر فرونشست را شناسایی کنند و سیاست‌ها و ابزارهای دولت‌های محلی برای نظارت و تنظیم برداشت از آب‌های زیرزمینی در دسترس است.
برای نمونه، توکیو تا اواخر دهه ۶۰ میلادی حدود 24 سانتی‌متر فرونشست در سال را تجربه می‌کرد، اما با تکیه بر مقررات دقیق این مشکل حل شده است؛ روی‌آوردن به کشاورزی کم‌مصرف دیگر راهکار موثر بوده است.
مناطق در خطر فرونشست با تعیین مقررات موثر، می‌توانند بخشی از استراتژی تاب‌آوری منطقه را تدوین کنند. چنین شهرهایی با جذب سرمایه‌های خصوصی می‌توانند در زمینه ایجاد پایداری بلندمدت گام بردارند.
احیای سفره‌های زیرزمینی، مدیریت آب باران برای افزایش سطح آب‌خوان‌ها، احیای حوضچه‌های منطقه‌ای، جلوگیری از برداشت غیرقانونی آب‌های زیرزمینی، مدیریت بخش کشاورزی و گسترش استفاده از گونه‌های بومی گیاهان و استفاده گسترده از آب‌شیرین‌کن‌ها در شهرهای کوچک و مناطق روستایی بخشی از راهکارهای موجود برای مهار فرونشست زمین است.