مازیار شیبانی‌فر
مارچ امسال رویترز به نقل از خبرگزاری دولتی عربستان اعلام کرد شاهزاده محمد بن سلمان ولیعهد عربستان گفته است: ایران برای همیشه همسایه است. نه ما می‌توانیم از شر آنها خلاص شویم و نه آنها می‌توانند از شر ما خلاص شوند!
پس از قطع روابط دوجانبه در سال ۲۰۱۶، عربستان سعودی و ایران از سال ۲۰۲۱ مذاکراتی را به میزبانی عراق با هدف مهار تنشها آغاز کرده‌اند که به‌تازگی خبرهایی در مورد دستیابی به یک توافق‌نامه ۱۰ ماده‌ای منتشر شده است.
به‌نظر می‌رسد یکی از محرک‌های اصلی ایران در گفت‌وگو با عربستان این است که سران این کشور برخلاف بسیاری از دیگر کشورهای عربی که در مسیر آشتی با اسراییل قرار دارند، هرگونه عادی‌سازی روابط با اسراییل را به برداشتن گام‌های عملی در جهت ایجاد یک کشور فلسطینی مستقل مشروط کرده است.
از سوی دیگر، برخی کارشناسان گالف اینترنشنال معتقدند ایران در سال ۲۰۲۲ چند هدف را به‌عنوان اولویت‌های سیاست‌خارجی خود پی‌گیری خواهد کرد که رفع تنشها با عربستان در همین راستا قرار دارد.
نخست اینکه این کشور تلاش می‌کند به انزوای بین‌المللی خود پایان دهد. در این زمینه به نتیجه‌رساندن مذاکرات احیای برجام در وین یک هدف بسیار جدی و مهم است. زیرا از این رهگذر ممکن است ایران بتواند همراهی با اقتصاد جهانی و دیپلماسی تجاری را امکان‌پذیر سازد.
دوم اینکه، سیاست خارجی ایران در سال ۲۰۲۲ ممکن است این کشور را به چین نزدیک کند؛ به‌ویژه که اقدام چین برای همکاری با عربستان – رقیب اصلی منطقه‌ای ایران – در زمینه توسعه موشک‌های بالستیک، مشوقی است برای تهران تا دایره همکاری‌های خود با پکن در سوریه، افغانستان و آسیای مرکزی را گسترش دهد.
اولویت سوم سیاست خارجی ایران، کمک به برون‌رفت از بحران یمن است. به این خاطر که یمن همچنان شدیدترین نقطه درگیری میان عربستان سعودی و ایران به‌شمار می‌رود. جنگ در یمن هفت سالی است داغ شده و یک بحران انسانی فاجعه‌بار در این کشور به‌وجود آورده است.
اکنون عربستان سعودی با وجود مشارکت گسترده در این درگیری، از جنگ در یمن خسته شده است و به‌دنبال راهی برای عقب‌نشینی آبرومندانه می‌گردد. ایران بارها تمایل خود برای میانجی‌گری در برقراری آتش‌بس میان حوثی‌ها و عربستان سعودی را اعلام کرده است.
در همین زمینه، وزارت امور خارجه ایران پیشنهاد داده است برای پایان‌دادن به این درگیری، همه طرف‌ها فوری جنگ را متوقف کنند، هرگونه محدودیت در جریان ارسال کمک‌های بشردوستانه به یمن پایان یابد و «مذاکرات طرف‌های مختلف یمنی» در داخل این کشور برگزار شود تا به ایجاد یک حکومت فراگیر ملی بیانجامد.
توماس جونو استادیار دانشگاه اتاوا در این زمینه به الجزیره گفته است: «ایران تمایل دارد از روند صلح [یمن] حمایت کند، مشروط بر اینکه اطمینان یابد چنین روندی در نهایت قدرت حوثی‌ها را تحکیم و تثبیت می‌کند.»
وی تاکید کرد: «درست است که ایران خواهان راه‌حل سیاسی برای جنگ یمن است، اما درک این واقعیت که تعریف این کشور از [راهکار سیاسی] با تعریف عربستان متفاوت است، وضعیت را به شدت پیچیده می‌کند.»
نکته مهم این است که ایران و عربستان سعودی بپذیرند که اختلافات منطقه‌ای باید از طریق همکاری و توافق مشترک حل شود. این روحیه و ذهنیت است که می‌تواند نه‌تنها بحران یمن بلکه سایر اختلاف‌ها را نیز حل کند.
در زمینه دستیابی به یک همگرایی و توافق پایدار، لبنان موضوع بسیار مهم دیگری است که ایران و عربستان باید در مورد آن به توافق برسند. به باور برخی از کارشناسان سی‌ان‌ان، سعودی‌ها اعتقاد دارند که حزب‌الله – به‌عنوان متحد نزدیک ایران – نیروی سیاسی چیره در لبنان است و همین موضوع طی چند سال اخیر باعث رویگردانی ریاض از بیروت شده بود. به‌ویژه که نیروهای حزب‌الله در کنار حوثی‌های یمن قرار گرفته‌اند.
البته اکنون به‌نظر می‌رسد عربستان رویکردی دیگر با لبنان در پیش گرفته است و تداوم این نگاه حتی می‌تواند چشم‌انداز گشایش سیاسی با حکومت بشار اسد را نوید دهد.
موضوع لبنان فقط گره ناگشوده سیاست خارجی عربستان سعودی نیست. بلکه اکنون نگرش کشورهای عربی این است که به تعامل بیش‌تری با سوریه و لبنان نیاز دارند. اگر آنها خواهان مهار ایران در منطقه هستند، بازسازی روابط با این دو کشور برای آنها ضرورت دارد.
بنابراین منطقی به‌نظر می‌رسد که آنها – به‌ویژه با احتمال احیای برجام – موضع‌گیری جدیدی نسبت به بیروت و دمشق داشته باشند و در روند بازسازی این دو کشور سهم خود را بپردازند.
نقطه تلاقی دیگر در منطقه خاورمیانه و روابط میان کشورهای عربی و ایران، موضوع سرنوشت‌ساز احیای برجام است که آخرین مراحل چانه‌زنی برای دستیابی به یک توافق مشخص بین طرف‌ها را طی می‌کند.
به باور باربارا اسلاوین در اندیشکده شورای آتلانتیک کلید اصلی حل مشکلات منطقه‌ای و پایان تنشها بین ایران و رقیبان عربش در سراسر خلیج‌فارس، احیای برجام است؛ جدا از اینکه چنین توافقی، تهدیدها علیه نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه را نیز کاهش خواهد داد.
منتقدان برجام استدلال می‌کنند احیای این توافق، پول بیش‌تری به جیب حکومت ایران و سپاه می‌ریزد و آنها بودجه تسلیحاتی و اقدام‌های خود در منطقه را گسترش خواهند داد.
اسلاوین با استناد به گزارش اخیر سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات‌متحده تاکید دارد، حد فاصل سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۸ هیچ حمله قابل‌توجهی علیه نیروهای آمریکایی و مراکز دیپلماتیک در عراق صورت نگرفت، اما بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰ [یعنی با آغاز فشار حداکثری و واردشدن نام سپاه در فهرست گروه‌های تروریستی ایالات‌متحده] تعداد حمله‌ها به نیروها و تاسیسات امریکا در منطقه افزایش یافته است.
بازگرداندن برجام، باعث تقویت تجارت بین ایران و همسایگانش خواهد شد و به‌طور ویژه عراق از این شرایط سود می‌برد. زیرا این کشور به‌شدت به صلح و توسعه اقتصادی نیاز دارد.
احیای برجام برای برقراری آتش‌بس پایدار و ایجاد امکان بهره‌گیری از راهکار سیاسی به‌منظور پایان‌دادن به جنگ هولناک یمن نیز فضا را آماده می‌کند. این شرایط تاسیسات و زیرساخت‌های نفتی عربستان و امارات را نیز از خطر حمله موشکی و پهپادی نجات می‌دهد.
از سوی دیگر، احیای این توافق‌نامه به ایران انگیزه می‌دهد روابط دیپلماتیک خود با عربستان سعودی را ترمیم کند تا در برابر آن، ریاض حمایت از مخالفان سنی حکومت ایران را کاهش دهد و تهران هم از حمایت شیعیان عربستان دست بردارد.
اماراتی‌ها هم می‌توانند میانجی میان ایران و اسراییل باشند تا از «جنگ سایه‌ای» خطرناک و آشکار در منطقه دست بردارند. احیای برجام حتی اگر باعث دستیابی به همه این هدف‌ها نشود، از افزایش درگیری‌ها در منطقه می‌کاهد؛ در خاورمیانه جلوگیری از بدترشدن اوضاع، یک دستاورد بزرگ است!
بازگشت به برجام، سیاست ایران برای بیرون راندن آمریکا از عراق یا پایان دادن به حمایت از حوثی‌ها را تغییر نمی‌دهد، اما در قالب کمیسیون مشترک برجام احتمال دیدار دیپلمات‌های ایرانی و ایالات‌متحده را فراهم می‌کند تا واشنگتن بتواند درباره دیگر مسایل، با تهران به‌طور مستقیم گفت‌وگو کند.