مازیار شیبانی‌فر
در تاریخ نظامی جهان هر از گاه ، یک سیستم تسلیحاتی مشخص، تبدیل به نماد یک دوره کامل از نبردها می‌شود. زمانی تیر و کمان نماد جنگ بود، در جنگ‌جهانی دوم تانک‌های زرهی سنگین به نماد مبارزه سخت تبدیل شدند و حالا پهپادها به‌عنوان نماد جنگ‌های مدرن در جهان پذیرفته شده‌اند.
پهپادها در اصل هواپیماهای بدون سرنشینی هستند که به انگیزه‌های مختلف جاسوسی، نظارت و پرتاب موشک مورد استفاده قرار می‌گیرند. هدایت از راه دور، جلوگیری از هدف قرار گرفتن خلبان‌ها، امکان پرواز بسیار طولانی و هزینه‌های عملیاتی و نگهداری مقرون‌به‌صرفه بخشی از ویژگی‌های پهپادهای نظامی را تشکیل می‌دهد.
سابقه استفاده از پهپادها در طول جنگ سرد و به‌طور مشخص به سال ۱۹۸۹در جنگ ویتنام و کامبوج برای هدف‌های اطلاعاتی برمی‌گردد. البته در سال‌های اخیر جایگاه و فناوری پهپادها بسیار تغییر کرده است.
بر اساس تحقیق اکسپرس وایر “بازار هواپیماهای بدون سرنشین نظامی” در سال ۲۰۱۵ حدود ۴ میلیارد و ۴۰۰ هزار دلار بود، در حالی که تا پایان امسال این میزان به حدود ۷ میلیارد دلار خواهد رسید!
اکنون بیش از۱۰۰ کشور و گروه غیردولتی هواپیماهای بدون سرنشین دارند. بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده پهپاد ایالات‌متحده است، اما اسراییل، ترکیه، کانادا، مکزیک، آلمان، فرانسه، بریتانیا، روسیه، ایتالیا، چین، ژاپن، ایران، کره‌جنوبی، هند، استرالیا، برزیل، عربستان سعودی و امارات در زمینه داد و ستد پهپادها فعالیت گسترده دارند.
کارشناسان بی‌بی‌سی معتقدند دوران جدیدی از جنگ هواپیماهای بدون سرنشین فرا رسیده است. در واقع، با پیشرفته‌تر شدن فناوری و استفاده از هوش مصنوعی، دوره سومِ جنگ پهپادها در پیش است.
برای نمونه، در جنگ روسیه علیه اوکراین از پهپادهای بیرق‌دار (Bayraktar) ترکیه برای شکار تانک‌های روسی استفاده شد. روسیه هم که پهپادها در سراسر ساختار نظامی‌اش حضور دارد، در جنگ با اوکراین از آنها استفاده کرد.
حوثی‌های یمن با استفاده از همین پهپادهای ارزان‌قیمت [که گمانه‌زنی می‌شود از سوی ایران در اختیار آنها قرار گرفته است] توانستند تاسیسات و زیرساخت‌های نفتی در عربستان و امارات متحده عربی را هدف قرار دهند و کاری از موشک‌های گران‌قیمت پاتریوت هم برنیامد.
دولت آدیس آبابا در برابر حمله‌های شورشیان (جبهه آزادی‌بخش خلق تیگری) از هواپیماهای بدون سرنشین مسلح ساخت ترکیه و ایران بهره گرفت. همچنین، امارات متحده عربی پهپادهای ساخت چین را در اختیار ژنرال خلیفه حفتر متحد خود در جنگ داخلی وحشیانه لیبی قرار داد.
رسانه دیپلمات اشاره دارد که به گزارش شرکت رند در سال ۲۰۱۴ حدود ۵۰ کشور هواپیماهای بدون سرنشین شناسایی را توسعه داده‌اند، در حالی که ۲۳ کشور از آنها پهپادهای پیشرفته و مهاجم یو‌سی‌ای‌وی تولید می‌کنند.
توسعه پهپادها نشان‌دهنده جهش در افزایش توانمندیهای جنگی دولت‌ها، با گوشه چشمی به کاهش هزینه‌ها است. در مقایسه با جنگنده‌ها، پهپادها برای تولید و انجام وظایف مشابه بسیار ارزان‌ترند و دولت‌ها مجبور نیستند با پی‌آمدهای سیاسی از دست دادن پرسنل دست‌وپنجه نرم کنند. برخی معتقدند جنگنده‌های نسل پنجم، آخرین هواپیمای نظامی هستند که توسط خلبان‌ها هدایت می‌شوند.
نشانه‌های تمایل به بهره‌برداری گسترده از پهپادها بسیار مشهود است. اکنون در سراسر آسیا تمایل به توسعه پهپادهای مسلح بومی افزایش یافته است. پاکستان، ترکیه، ایران، روسیه، تایوان و هند در این زمینه گام‌هایی برداشته‌اند.
چین از پهپادها به‌عنوان بخش مهمی از استراتژی خود برای پیروزی در جنگ‌های اطلاعاتی سود می‌برد و با تولید انواع مختلفی از پهپادهای پیشرفته، در این بخش به یکی از رهبران جهان تبدیل شده است.
بر اساس اعلام موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم، چین در دهه گذشته ۲۲۰ هواپیمای بدون سرنشین به ۱۶ کشور تحویل داده است. این اقدام، کره‌جنوبی، ترکیه و روسیه را بر آن داشته است تا تلاش‌های خود برای توسعه توانمندیهای هواپیماهای بدون سرنشین بومی را افزایش دهند.
گرچه ایالات متحده پهپادهای خود را به ۵۵ کشور جهان صادر می‌کند، اما مقررات سختگیرانه در مورد فروش پهپادهای نظامی به این معنی است که بیش‌تر مشتریان آفریقایی و خاورمیانه‌ایی به چین روی بیاورند.
البته پهپادهای چینی به اندازه مشابه‌های آمریکایی یا اسراییلی توانمند نیستند، اما بسیار ارزان‌ترند. چنان‌که یک پهپاد ام‌کیو۹ آمریکا حدود ۳۰ میلیون دلار و یک پهپاد وینگ لوونگ۲ بین ۱ تا ۲ میلیون دلار قیمت دارد.
از سال ۲۰۱۵ به بعد، به‌کارگیری گسترده هواپیماهای بدون سرنشین در اقیانوس‌های هند و آرام نیز گسترش یافته است. کره‌جنوبی، چین، ژاپن و تایوان کشورهای پیشرو منطقه در این زمینه هستند. در بخش جنوبی آسیا مالزی، اندونزی، سنگاپور، ویتنام و فیلیپین نیز در حال افزایش و حفظ نیروهای نظامی رقابتی و پیشرفته‌اند.
در میان کشورهای منطقه، روسیه از گذشته در زمینه تولید و خرید و فروش پهپادها فعال است، با این حال نتوانست در جنگ با اوکراین دست بالا را داشته باشد. به باور کارشناسان دیفنس نیوز علت این است که روسیه پهپاد موثر هوا به زمین ندارد.
هواپیمای جنگی بدون سرنشین اوریون که توسط شرکت کرونشتادت تولید و توسط ارتش روسیه استفاده می‌شود، با پهپاد بیرق‌دار ترکیه که توسط شرکت بایکار تولید می‌شود، قابل مقایسه نیست. گرچه انتظار می‌رود پهپادهای کامیکازه(انتحاری) که به‌زودی وارد میدان نبرد می‌شود، برتری‌های قابل‌توجهی داشته باشد.
کارشناسان واشنگتن پست معتقدند فعل و انفعالاتی که اکنون در جنگ اوکراین شاهد آن هستیم، شاهدی بر این مدعا است که استفاده از پهپادها در حال تبدیل شدن به یک هنجار در جنگ‌های مدرن است.
البته ایالات‌متحده پهپادهای بسیار پیشرفته‌ای دارد که می‌تواند در جنگ اوکراین سرنوشت‌ساز باشد، اما از یک سو، واشنگتن قصد ندارد با دادن این پهپادها به کی‌یف وارد نبرد مستقیم با روس‌ها شود و از سوی دیگر، ترس به‌دام افتادن این نوع پهپادهای گران‌قیمت و پیشرفته را دارد.
به باور کارشناسان اورشلیم پست، تجربه ایالات‌متحده در گذشته نشان داده است کشورهایی همانند ایران امکان دارد پهپادهای پیشرفته آمریکایی از جمله سنیتینل را سرنگون و به مهندسی معکوس آنها اقدام کنند. از این رو، ارتش آمریکا در هراس است به‌دام افتادن این پهپادها توسط روسیه، باعث انتقال اطلاعات آنها به ایران یا چین شود.
از نظر کارشناسان جنگ، نکته بسیار مهم این است که هواپیماهای بدون سرنشین کاربر پسند هستند. زیرا نحوه استفاده از پهپادها می‌تواند همانند یک بازی ویدیویی آسان باشد، اما به‌همان نسبت قدرت تخریب این نوع هواپیماها می‌تواند برای تمامی کشورهای جهان غافلگیرکننده و ویرانگر باشد. بنابراین باید قوانین جهانی سفت و سخت‌تری برای مهار این پرنده‌ها در نظر گرفته شود.