مازیار شیبانی‌فر
همه‌گیری کرونا به تمامی کشورها و اقتصاد جهان آسیب جدی زده است. در این بین برخی از کشورها همانند ایران آسیب بیش‌تری دیده‌اند. تولید واکسن کرونا روزنه امیدی برای پایان همه‌گیری در جهان به وجود آورده است، اما به نظر می‌رسد تحریم گسترده اقتصاد ایران به‌ویژه در زمینه مسایل بانکی و ارزی در عمل امکان دسترسی فوری و آسان ایرانی‌ها به واکسن کرونا را با مشکل مواجه کرده است.
“با همه‌گیری گسترده، هیچ‌کس در امان نیست؛ مگر اینکه همه ایمن باشند.” این شعار اصلی سازمان بهداشت جهانی (WHO) است که بر اساس آن به کشورهای توسعه‌یافته توصیه می‌کند، افزون بر تهیه واکسن برای شهروندان خود، به فکر واکسیناسیون ساکنان کشورهای توسعه‌نیافته یا در حال توسعه نیز باشند تا به صورت عادلانه واکسن کرونا را دریافت کنند.
بر همین اساس سازمان بهداشت جهانی اقدام به ارایه طرحی به نام کواکس (COVAX) کرده که هدف نهایی آن تولید بیش از 2 میلیارد دُز واکسن کرونا و توزیع مناسب و عادلانه آن در سراسر جهان تا پایان سال 2021 است.
چرا به کواکس نیازمندیم؟
بر اساس نظر سازمان بهداشت جهانی، تولید واکسن برای مهار ویروس کووید-19 مهم‌ترین چالش زمان ما محسوب می‌شود؛ تا زمانی که همه برنده نشوند، هیچ‌کس برنده مسابقه نیست.
همه گیری جهانی موجب از دست رفتن جان صدها هزار انسان شده است و هر ماه 375 میلیارد دلار به اقتصاد جهان آسیب می‌زند. دسترسی عادلانه جهانی به واکسن، به‌ویژه محافظت از کارکنان بخش بهداشت و درمان و دیگر گروه‌های در معرض خطر، تنها راه افزایش سطح سلامت عمومی و بهبود شرایط اقتصادی است.
پروژه کواکس قرار است ساز و کاری ایجاد کند که 80 کشور توسعه‌یافته به کمک 92 کشور با درآمد کم و متوسط بشتابند و از آنها در به‌دست آوردن عادلانه و ایمن واکسن کرونا حمایت کنند. 172 کشوری که در قالب این پروژه گردهم آمده‌اند، در مجموع بیش از 70 درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند. در این طرح، نمایندگانی از همه قاره‌های جهان و بیش از نیمی از کشورهای صنعتی عضو گروه جی20 حضور دارند.
پروژه کواکس سازمان بهداشت جهانی را می‌توان در راستای طرح گاوی (GAVI) قلمداد کرد. این طرح که عنوان کامل آن “همبستگی جهانی برای واکسیناسیون و ایمن‌سازی” است، در سال 2014 توسط سازمان ملل متحد به انگیزه گسترش بهداشت و درمان در سراسر جهان ارایه و اجرا شد.
همکاری که به تازگی میان انستیتو سرم‌سازی هند، طرح گاوی (GAVI) و بنیاد بیل و ملیندا گیتس در اوایل ماه جاری به وجود آمد، شرایطی را ایجاد کرده است تا 100 میلیون دُز واکسن آسترازنکا یا نواکس به مرحله تولید برسد. در صورت موفقیت این طرح، واکسن کرونای ارزان قیمت می‌تواند در دسترس کشورهایی با درآمد کم یا متوسط قرار بگیرد.
البته پروژه کواکس در عمل قادر به حمایت از دسترسی تمامی کشورهای جهان به واکسن کرونا نخواهد بود. کشورهایی که اکنون تحت تحریم قرار دارند، امکان دسترسی به این واکسن، دست‌کم در کوتاه مدت را از دست می‌دهند. در این میان ایران که توسط آمریکا تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار دارد، به شدت درگیر بیماری کرونا است، اما به نظر می‌رسد دسترسی‌اش به واکسن – با یا بدون کواکس – چندان امکان‌پذیر نیست.
تحریم مانع پیوستن ایران به کواکس است
بر اساس گزارش واشنگتن پست، محسن زرکش وکیل تحریم‌های OFAC (دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا که علیه افراد غیر آمریکایی تحریم اقتصادی اعمال می‌کند) در موسسه حقوقی زرکش در واشنگتن گفته است: “به احتمال زیاد عوارض [ناشی از تحریم‌ها] چه محدود و چه گسترده، در رابطه با کمک‌های مالی ایران به برنامه کواکس نمایان خواهد شد. برای اطمینان‌یافتن از اینکه موسسه‌های بین‌المللی می‌توانند این واکسن‌ها را به طور موثر در اختیار ایران قرار دهند، نیاز به تلاشی مضاعف، هدفمند و زمان بر وجود دارد.”
وی تاکید کرد: “در حالی که ایران دارای ذخایر ارزی در کشورهایی همانند آلمان و کره جنوبی است و بانک مرکزی این کشور نیز ارز کافی در اختیار دارد، انتقال یا استفاده از این پول‌ها نیازمند نامه‌نگاری‌های بیشتر و ایجاد تاخیر در دستیابی به واکسن است.”
توماس جی بولیکی مدیر برنامه بهداشت جهانی در شورای روابط خارجی نیز بر این باور است که ایران تنها كشوری نیست كه در زمینه پرداخت اولیه کواکس دچار مشکل شده است. رسانه‌های آفریقای جنوبی پنج‌شنبه گذشته گزارش دادند که دولت این کشور هنوز قسط اول خود را پرداخت نکرده است. بولیکی تاکید کرد: “کمبود بودجه در این مرحله، [ایران] را از مشارکت [در این طرح] باز نخواهد داشت.”
بلوکه شدن طلب های ایران
در گزارشی که به تازگی توسط الجزیره منتشر شده است، از قول عبدالناصر همتی رییس بانک مرکزی ایران آمده است: “باید در حافظه تاریخی ثبت شود که تلاش‌های ایران برای خرید واکسن از طریق کواکس، به دلیل مشکلات مربوط به انتقال پول ناشی از تحریم‌های اعمال شده توسط ایالات متحده علیه ایران مختل شده است.”
این در حالی است که ایران با موج سوم همه‌گیری کرونا مواجه است و بر اساس آمارهای رسمی بیش از یک میلیون نفر به کرونا مبتلا شده‌اند و از این بین 50 هزار نفر جان خود را از دست داده‌اند. البته مقامات بهداشتی ایران معتقدند که آمار واقعی احتمال دارد بیش از دو برابر آمار رسمی باشد.
در بخشی از این گزارش اشاره شده است که مقام‌های ایرانی اعلام کرده‌اند که حدود 7 میلیارد دلار از ذخایر ارزی این کشور در کره‌جنوبی به عنوان یکی از خریداران عمده نفت ایران قبل از اعمال تحریم‌ها، بلوکه شده است. دولت کره جنوبی با وجود تماس‌های زیاد ایران، از ترس مجازات آمریکا نتوانسته است این پول را پرداخت کند.
تحریم آسیب های جدی به ایرانیان زده است
رسانه “کامن دریمز” طی انتشار گزارشی در این باره آورده است: ادعا می‌شود دولت ترامپ از تحریم‌ها، برای مانع‌تراشی در زمینه تلاش‌های ایران برای به‌دست آوردن واکسن کرونا از راه برنامه کواکس سازمان بهداشت جهانی استفاده می‌کند.
در بخشی دیگر از این مطلب اشاره می‌شود به اینکه حتی پیش از هم‌گیری کرونا، تحریم‌ها آسیب‌های جدی به ایرانیان زده است. در اکتبر 2020، دیده‌بان حقوق بشر سازمان ملل متحد هشدار داد که “پی‌آمدهای تحریم‌های مضاعف آمریکا… تهدیدی جدی در حق ایرانیان برای حفط سلامتی و دسترسی به داروهای اساسی است که [به طور قطع در کمبودهای موجود نقش داشته است]. این تحریم‌ها کمبود داروهای مهم بیماران مبتلا به صرع و داروهای شیمی درمانی برای بیماران مبتلا به سرطان را موجب شده است.”
در اکتبر، دولت ترامپ دامنه تحریم‌ها را بیش از پیش گسترده کرد و موجب شد سینا طوسی تحلیل‌گر ارشد شورای ملی ایرانیان آمریکا، اتهام “نسل‌کشی” به خاطر اعمال گسترده تحریم‌ها را مطرح کند. زیرا به طور معمول تحریم‌ها در ایران، بیش‌ترین درد و رنج را متوجه طبقه کارگر و فقیر کرده است. در حالی که ثروت‌مندان با بهره‌گیری از دارایی هم‌وطنان‌شان خود را داراتر کرده‌اند.
تحریم بانک های جهانی را سردرگم کرده است
بی‌بی‌سی فارسی در بخشی از گزارشی که به این موضوع پرداخته، آورده است: در حالی که مقام‌ها در ایران می‌گویند برای خرید حدود ۲۰ میلیون دُز واکسن کرونا به سد تحریم‌های بانکی آمریکا برخورد کرده‌اند، یک سخنگوی کنسرسیوم کواکس گفته مانع قانونی بر سر راه تهران برای خرید واکسن کرونا وجود ندارد. تحلیل‌گران معتقدند، ممکن است بلاتکلیفی و سردرگمی که تحریم‌های چند لایه آمریکا علیه نظام ارزی و بانکی ایران به وجود آورده است، دلیل تاخیر یا تردید در همکاری بانک‌های جهانی با ایران باشد.
این رسانه در مطلبی دیگر به بیانیه وزارت دارایی آمریکا اشاره می‌کند که بر اساس آن اعلام شده است بانک‌هایی که پرداخت‌ها، برای کمک‌های بشردوستانه به ایران را تراکنش کنند، مشمول اقدام‌های تنبیهی تحریم‌های این کشور علیه ایران نمی‌شوند. بیانیه وزارت دارایی آمریکا در پاسخ به درخواست اروپا برای نرمش بیشتر آمریکا در قبال تحریم‌ها علیه ایران بوده است.
این گزارش به نقل از رویترز می‌افزاید مقام‌های آمریکایی با توضیح عملکرد تحریم‌ها گفته‌اند بانک‌های خارجی برای تامین مالی کالاهای بهداشتی و پزشکی همانند مواد ضدعفونی کننده، دستگاه‌های تنفسی و وسایل محافظت شخصی همانند ماسک به ایران، مشمول اقدامات تنبیهی آمریکا نخواهند شد.
اواخر اکتبر امسال کشورهای آلمان، فرانسه و بریتانیا از دولت دونالد ترامپ خواسته بودند تا تحریم‌ها علیه بانک‌های ایرانی را بازنگری کند؛ آنها گفته بودند تحریم‌های آمریکا مانع مبادلات بشردوستانه با ایران شده است.