مازیار شیبانی‌فر
با افزایش تولید و استفاده از وسایل الکترونیکی، تعداد دستگاه‌هایی که به هر علت از کار می‌افتد و دورانداخته می‌شود، به‌شدت افزایش یافته است. زباله‌های الکترونیکی با توجه به نحوه دفع آنها و میزان بازیافت‌شان به یک مشکل و تهدید جدی زیست‌محیطی و بهداشتی تبدیل شده است.
بر اساس گزارش یکی از نهادهای وابسته به سازمان ملل متحد که در وب‌سایت ای‌ویست مانیتور انتشار یافته است، در سال 2019 بیش از 53 و نیم میلیون تن زباله الکترونیکی در جهان تولید شده که به‌نسبت پنج سال قبل از آن حدود 21 درصد افزایش داشته است. پیش‌بینی می‌شود این نوع زباله‌ها تا سال 2030 به 74 میلیون تن برسد.
اکنون کمی بیش از 17 درصد زباله‌های الکترونیکی جمع‌آوری و بازیافت می‌شود. یعنی مقدار قابل‌توجهی طلا، نقره، مس، پلاتین و سایر مواد به ارزش حدود 57 میلیارد دلار به جای بازیافت، دفن یا سوزانده می‌شود.
آسیایی‌ها با نزدیک به 25 میلیون تن در سال، بیش‌ترین میزان زباله‌های الکترونیکی را در سال 2019 تولید کرده‌اند. ساکنان قاره آمریکا با 13 میلیون تن، اروپایی‌ها با 12 میلیون تن، آفریقایی‌ها با نزدیک به 3 میلیون تن و اقیانوسیه‌ای‌ها با حدود 700 هزار تن در رده‌های بعدی تولیدکنندگان زباله الکترونیکی قرار دارند.
سرانه تولید زباله‌های الکترونیکی نسبت به جمعیت، در کشورهای توسعه‌یافته بیشتر است، اما حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد زباله‌های الکترونیکی جهان برای دفن به کشورهای در حال توسعه منتقل می‌شود. بر اساس اعلام سایت تونرباز در سال 2019، تا حدود 10 میلیون تن زباله الکترونیکی به کشورهای در حال توسعه ارسال شده است.
بزرگ‌ترین محل دفن زباله‌های الکترونیکی جهان در آکرا پایتخت غنا قرار دارد که هر سال بیش از 225 هزار تن زباله الکترونیکی دریافت می‌کند.
تنها راه برون‌رفت از بحرانِ کنونیِ انباشتِ زباله‌هایِ الکترونیکی، توسعه روش‌های بازیافت ثروت نهفته در این نوع زباله‌ها است. برای نمونه، با بازیافت یک میلیون تلفن همراه می‌توان بیش از 35 هزار پوند مس، ۷۷۲ پوند نقره، ۷۵ پوند طلا و ۳۳ پوند پالادیوم به‌دست آورد.
در مقام مقایسه و با توجه به وزن حجمی، از مادر بردهای الکترونیکی، مواد اولیه بیش‌تری نسبت به سنگ معدن می‌توان به‌دست آورد. تخته‌های مدار دستگاه‌های الکترونیکی 40 تا 800 برابر بیشتر از سنگ معدن، طلا و 30 تا 40 برابر سنگ معدن، مس در خود جای داده‌اند. اکنون از بازیافت وسایل الکترونیکی می‌توان 15 درصد طلا، 15 درصد نقره و 5 درصد پلاتین بازیافت کرد. اگر تمامی این زباله‌ها بازیافت شوند حدود 12 میلیارد دلار درآمد دربر خواهد داشت.
ایالات‌متحده فقط 15 درصد از زباله‌های الکترونیکی خود در سال 2019 را بازیافت کرده است. ارزش مواد خام این زباله‌ها حدود ۷ و نیم میلیارد دلار برآورد شده است. در سال 2014 بر اساس آمار، آمریکایی‌ها بیش از 151 میلیون گوشی تلفن همراه را دور انداخته‌اند.
مشکل اصلی این است که دفن یا سوزاندن زباله‌های الکترونیکی می‌تواند به شکل‌های مختلف هوا، خاک و آب را آلوده کند و بر محیط‌زیست تاثیر منفی بگذارد.
آلودگی هوا: خرد کردن، سوزاندن یا ذوب زباله‌های الکترونیکی، ذرات گرد و غباری را در هوا پراکنده می‌کند که باعث افزایش آلودگی هوا و آسیب تنفسی می‌شود. همچنین با انتشار گازهای گلخانه‌ای به محیط‌زیست آسیب می‌رسد.
آلودگی خاک: دفع نامناسب زباله‌های الکترونیکی در محل‌های دفن زباله باعث می‌شود فلزات سنگین به داخل خاک نفوذ کنند.
آلودگی آب: فلزات سنگین راه‌یافته به درون خاک می‌تواند به آب‌های زیرزمینی راه یابد و با اسیدی و مسموم‌کردن این آبها، به استفاده‌کنندگان آسیب بزند.
در سال 2019 حدود 90 میلیون تن دی‌اکسید کربن تنها توسط یخچال و تهویه مطبوع دورریز وارد جو زمین شد. در حالی که بازیافت حدود 17 درصد از این نوع زباله‌ها توانست از انتشار بیش از 13 و نیم میلیون تن دی‌اکسید کربن جلوگیری کند.
از سوی دیگر، در زباله‌های الکترونیکی نیکل، سرب و جیوه وجود دارد که واردشدن این مواد به بدن بسیار زیان‌آور است. تحقیقات ارتباط بین بروز بیماری در افرادی که در شهرک‌ها یا نزدیکی محل‌های بازیافت زباله‌های الکترونیکی زندگی می‌کنند را به‌روشنی نشان داده است. در بخش غیرقانونی پردازش زباله‌های الکترونیکی تخمین‌زده می‌شود بیش از 18 میلیون کودک و نوجوان مشغول به کار هستند!
در سال 2021، چین با بیش از 10 میلیون تن، ایالات‌متحده با نزدیک به 7 میلیون تن، هند با حدود 3 میلیون تن، ژاپن با حدود 2 و نیم میلیون تن، برزیل با بیش از 2 میلیون تن، روسیه، اندونزی، آلمان و بریتانیا با بیش از یک و نیم میلیون تن و فرانسه با بیش از یک میلیون زباله الکترونیکی بیش‌ترین میزان این نوع دورریختی در جهان را تولید کرده‌اند.
بر اساس اعلام یکی از پایگاه‌های اطلاع‌رسانی وابسته به بانک جهانی، در سال 2018 با توجه به میزان جمعیت، کانادا با تولید بیش از یک میلیون و ۳۰۰ هزار تن زباله الکترونیکی، یکی از ۵ کشوری بود که بیش‌ترین میزان این نوع زباله‌ها را تولید کرده‌اند.
به‌خاطر افزایش دورریز دستگاه‌های الکترونیکی، صنعت بازیافت زباله الکترونیکی نیز متولد شده است که شامل جمع‌آوری، حمل‌ونقل، استفاده دوباره یا پردازش این گروه از زباله‌ها است. با توجه به گزارش مارکت واچ، انتظار می‌رود بازار جهانی بازیافت زباله‌های الکترونیکی در سال 2024 به بیش از یک میلیارد و 680 میلیون دلار برسد.
تعداد دولت‌هایی که به وضع قوانین یا به‌کارگیری تدبیرهای سخت‌گیرانه‌تر برای محدود کردن سوزاندن یا دفن زباله‌های الکترونیکی اقدام کرده‌اند و برای تعطیل‌کردن کارگاه‌های غیرقانونی بازیافت این نوع زباله‌ها در تلاشند، رو به افزایش است.
اکنون کشورهای مختلفی در سراسر جهان برای دستیابی به آخرین دستاوردهای مقرون‌به‌صرفه و گسترده بازیافت زباله‌های الکترونیکی تلاش می‌کنند که برخی از آنها به این شرح است:
- آمریکای شمالی (ایالات‌متحده، کانادا و مکزیک)
- اروپا (آلمان، فرانسه، بریتانیا، روسیه و ایتالیا)
- آسیا و اقیانوسیه (چین، ژاپن، کره، هند و کشورهای جنوب‌شرق آسیا)
- آمریکای جنوبی (برزیل، آرژانتین و کلمبیا)
- خاورمیانه و آفریقا (عربستان‌سعودی، امارات، مصر، نیجریه و آفریقای‌جنوبی)