سینا طوسی – تحلیل‌گر با سابقه شورای ملی ایرانیان آمریکا (نایاک)
انتخاب جو بایدن به مقام ریاست‌جمهوری آمریکا پیامدهای جدی برای خاورمیانه خواهد داشت. سیاست‌های دولت ترامپ بر خروج از برجام، افزایش تحریم‌های ایران و حمایت بی قید و شرط از هم‌پیمانان ایالات متحده همچون اسراییل، عربستان سعودی و امارات متحده عربی استوار بود. از سوی دیگر، بایدن در کارزار انتخاباتی خود تعهد داد که به برجام و دیپلماسی بازگردد و تنش‌های منطقه‌ای را کاهش دهد. حال لازم به پرسش است: آیا ایرانیان همکاری خواهند کرد؟ آیا سیاست‌های اوج گرفته ضد آمریکایی در ایران اجازه بازگشت به برجام را خواهد داد؟
تمامی شواهد نشان می‌دهند که موضع ایران همانند جو بایدن است. مقام‌های ایرانی بارها گفته‌اند که در صورت برداشته شدن تحریم‌های مشخص شده ایالات متحده در برجام، محدودیت‌های تعیین شده در این قرارداد بر برنامه هسته‌ای‌شان را بار دیگر برقرار خواهند کرد. هم‌چنین مقام‌های ایرانی خواستار جبران خسارت‌هایی هستند که اقتصاد ایران از کارزار فشار حداکثری ترامپ خورده است، اما زمان‌بندی مشخصی برای برآورده شدن این خواسته مشخص نکرده‌اند.
ایران و بازگشت آمریکا به برجام
قابل اعتمادترین نشانه تمایل ایران برای بازگشت به تعهدهای برجامی در صورت بازگشت ایالات متحده به این توافق‌نامه در سپتامبر، از سوی رهبری ایران آیت‌الله علی خامنه‌ای صادر شد. خامنه‌ای تصمیم‌گیرنده نهایی در ایران است و در آن زمان شرایط جدید برای شروع دور تازه مذاکرات با ایالات متحده را اعلام کرد. او گفت: “هنگامی که آمریکا حرف‌های خود را پس بگیرد، پشیمان شود و به قراردادی بازگردد که نقض کرده است، آن‌گاه ایران و کشورهای عضو توافق در خصوص امکان بازگشت آمریکا به برجام صحبت خواهند کرد.”
حسن روحانی رییس‌جمهور ایران نیز تمایل ایران برای بازگشت به برجام را پس از مشخص شدن پیروزی بایدن تکرار کرد. او گفت: “جمهوری اسلامی ایران همواره در صورت تعهد مسئولانه بقیه طرف‌ها به تعهد‌های‌شان نسبت به تعهدهای خود پایبند بوده و راهبرد ما همواره مشارکت سازنده در جهان بوده است.”
روحانی چند روز بعد نیز گفته بود: “هدف ما برداشته‌شده تحریم‌ها و مشارکت سازنده با جهان است و هر زمان و هر مکان فرصتی برای رسیدن به این هدف وجود داشته باشد ما اقدام خواهیم کرد.”
رییس‌جمهور ایران پس از مشخص شدن نتیجه انتخابات ایالات متحده نیز دستورهای جدیدی به وزیران خود داده است. او از وزیران خواست تا طرح‌های جامع جدید برای سیاست‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و خارجی هم‌آهنگ با تحولات بین‌المللی آماده کنند. این صحبت او در تضاد با گفته‌هایش در هفته گذشته بود. روحانی در آن زمان گفته بود که دولت او در 9 ماه آخر بدون توجه به تحولات آمریکا و این‌که چه کسی پیروز انتخابات خواهد شد، برنامه‌ریزی خواهد کرد.
سخنان مقام‌های ایرانی نشان می‌دهد که مساله جبران خسارت دست‌کم در این مرحله بیشتر یک علاقمندی است تا پیش‌شرطی برای احیای برجام. سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت امور خارجه ایران گفته درخواست جبران خسارت در صورتی پیگیری خواهد شد که بایدن بازگشت بدون مشکل به برجام را انتخاب نکند و اصرار داشته باشد که برخی از تحریم‌های دولت قبلی را پابرجا نگه دارد یا سعی در مذاکره برای رسیدن به یک توافق جدید داشته باشد.
خطیب‌زاده پس از پیروزی بایدن در گفت‌وگو با شبکه خبری العالم گفت: “آمریکا در جایگاهی نیست که شرایط جدیدی بر ایران تحمیل کند. آمریکایی‌ها میلیادرها دلار خسارت به مردم ایران وارد کرده‌اند. ایالات متحده به طور کلی در جایگاهی نیست که بتواند شرایط برای کسی تعیین کند. ایالات متحده برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت را نقض کرده، میلیاردها دلار به مردم ایران خسارت زده و از برجام خارج شده است.” گفته‌های خطیب‌زاده نشان می‌دهد ایران باور دارد در موقعیتی است که می‌تواند خواسته‌های بیش‌تری از ایالات متحده داشته باشد.
با این حال، خطیب‌زاده به روشنی گفت که ایران قصد ندارد جبران خسارت از سوی ایالات متحده را به عنوان پیش‌شرط بازگشت به برجام مطرح کند. او صحبت‌های خامنه‌ای را مطرح کرد و یادآور شد که ایران این مساله را در گفت‌وگوهای بعدی پس از بازگشت به برجام مطرح خواهد کرد.
سخنگوی وزارت امور خارجه ایران یادآور شد: “بر اساس رهنمودهای رهبری، آمریکا باید ابراز پشیمانی کند. این یعنی آنها باید ابتدا اشتباه‌های خود را بپذیرند، در مرحله بعد جنگ اقتصادی علیه مردم ایران را پایان دهند، سپس از مسیر بازگردند و تعهدهای خود را اجرا و در نهایت جبران خسارت کنند.”
علی ربیعی سخنگوی دولت روحانی نیز در خصوص موضوع جبران خسارت صحبت کرد، اما همانند خطیب‌زاده آن را پیش شرط برای بازگشت به برجام قرار نداد و اعلام کرد: “بازگشت به برجام و اجرای بدون پیش‌شرط تعهدها تنها گام در تصحیح این سیاست‌ها است. هزینه‌های تحمیل شده بر مردم ایران باید جبران شود. این حق ملت ما است که بهترین زندگی در بهترین محیط را تجربه کند. ما در این زمینه متعهدیم و تلاش‌های ما در زمینه دستیابی به این هدف است.”
به‌نظر می‌رسد یک‌صدایی مقام‌های ایران در موضوع جبران خسارت به شرایط سیاسی داخلی و محدود کردن رویکرد دولت بایدن در بازگشت به برجام مربوط می‌شود. روحانی تمام سرمایه سیاسی خود را صرف رسیدن به توافق هسته‌ای با دولت اوباما کرد و سیاست‌های دولت ترامپ او را به لحاظ سیاسی تهی کرد و اکنون روحانی از نظر مانور سیاسی با محدودیت مواجه است.
مخالفان سرسخت روحانی تاکید زیادی بر جبران خسارت دارند و مذاکرات جدید با ایالات متحده را رد می‌کنند. فارس نیوز، خبرگزاری نزدیک به سپاه پاسداران، پس از پیروزی بایدن، روحانی و متحدانش را به دلیل اجرای شعار قدیمی “هر توافقی بهتر از توافق نکردن است” محکوم کرد.
هم‌زمان حسین شریعتمداری سردبیر روزنامه محافظه‌کار مهم ایران کیهان گفت: “روحانی پس از پیروزی بایدن به دنبال تحمیل یک فاجعه دیگر همانند برجام بر ملت ایران است.” وی تاکید کرد که مذاکرات با ایالات متحده هیچ‌گاه اتفاق نخواهد افتاد و سه پیش‌شرط برای بازگشت به برجام اعلام کرد: “رفع تمامی تحریم‌ها، آزاد کردن تمامی دارایی‌های مسدود شده ایران و جبران خسارت تحمیل شده بر اثر تحریم‌ها.”
لزوم وجود حسن نیت
سخنان مقام‌های ایرانی نشان می‌دهد که وضعیت روابط ایران و آمریکا چهار سال پس از دولت ترامپ تا چه اندازه بد است. مذاکرات برجام در دولت اوباما دو دشمن را در مسیر جدیدی قرار داد و گفت‌وگوهای مقام‌های بلندپایه دو کشور را تبدیل به امری معمولی کرد. اکنون همه اینها از بین رفته و بازسازی آن نیازمند برداشتن گام‌هایی برای ایجاد حداقل اعتماد مورد نیاز برای گفت‌وگو و همکاری است.
با توجه به خروج ایالات متحده از برجام، برداشتن نخستین گام برای بازگشت به مذاکره بر عهده دولت بایدن است. با در نظر گرفتن گفته‌های مقام‌های ایران و نشانه‌های موجود می‌توان انتظار داشت که در صورت بازگشت دولت بایدن به برجام، ایران نیز به آن بازگردد و گفت‌وگوهای گسترده‌تر ممکن خواهد شد. این عملی‌ترین گزینه است و به‌نظر می‌رسد مناسب‌ترین راه برای بایدن و روحانی باشد. با این حال، در صورت پیش‌شرط گذاشتن دولت بایدن برای بازگشت به برجام، ایران نیز آمادگی همین اقدام را دارد. چنین شرایط موجب خواهد شد رسیدن به یک موفقیت دیپلماتیک غیرممکن یا بسیار سخت شود.