مازیار شیبانی‌فر
- آسیا از ۳۳۸۹، اروپا ۲۹۳۲، آمریکای شمالی ۲۳۹۷، شمال و مرکز آفریقا ۱۱۷۹، جنوب صحرای آفریقا ۶۷۹ و خاورمیانه و شمال آفریقا ۵۹۹ اتاق فکر برخوردار است.
- ایالات‌متحده، چین، هند، بریتانیا، کره‌جنوبی، فرانسه، آلمان، آرژانتین، برزیل و ویتنام از بیش‌ترین تعداد اندیشکده در جهان برخوردارند. ایران در رده ۲۱ و کانادا در رده ۲۳ قرار دارند.
- تنها ۲۰ درصد آمریکایی‌ها به اندیشکدهها اعتماد دارند؛ این یعنی اتاقهای فکر با چالش شناخته‌شدن مواجهند.
- با آنکه چین بیش از ۲۵۰۰ اتاق فکر دارد، فقط ۶ اتاق فکر این کشور در میان یک‌صد اندیشکده برتر جهان قرار دارد.
- در کل جهان عرب خارج از تشکیلات دولت، فقط ۵ هزار محقق اجتماعی و سیاسی وجود دارد. مجموع تامین مالی اندیشکده‌های عربی فقط ۱۵میلیون دلار در سال است که از این میان ۵ میلیون دلار را کشورهای عربی می‌پردازند و ۱۰ میلیون دلار آن از منابع آمریکایی، اروپایی و ژاپنی تامین می‌شود.
- یکی دیگر از عوامل بازدارنده تاثیرگذاری اتاقهای فکر، تسلط جریان‌های فکری در دانشگاه است؛ جای اینکه محققان اتاق فکر بتوانند مستقل عمل کنند. این موضوع به‌طور ویژه در مورد اندیشکده‌های اسراییل صدق می‌کند.
شرح مقاله:
اتاقهای فکر پس از جنگ جهانی دوم و تلاش نخبگان و دانشگاهی‌ها برای دستیابی به رفاه و امنیت عمومی شکل گرفت. البته طی ۱۲ سال اخیر این مراکز کاهش یافته‌اند. با این حال آسیا از حدود سال ۲۰۱۰ رشد چشمگیری در ایجاد اندیشکدهها داشته است.
بر اساس داده‌های اخیر در زمینه اندیشکدهها و نهادهای جامعه‌محور، آسیا از ۳۳۸۹، اروپا ۲۹۳۲، آمریکای شمالی ۲۳۹۷، شمال و مرکز آفریقا ۱۱۷۹، جنوب صحرای آفریقا ۶۷۹ و خاورمیانه و شمال آفریقا ۵۹۹ اتاق فکر برخوردار است.
در میان کشورهای جهان، ایالات‌متحده ۲۲۰۳، چین ۱۴۱۳، هند ۶۱۲، بریتانیا ۵۱۵، کره‌جنوبی ۴۱۲، فرانسه ۲۵۷، آلمان ۲۶۶، آرژانتین ۲۶۲، برزیل ۱۹۰ و ویتنام ۱۸۰ از بیش‌ترین تعداد اندیشکده در جهان برخوردارند. کانادا همراه بلژیک و هلند با ۸۵ اندیشکده در رده ۲۳ قرار دارند.
در این فهرست، ژاپن با ۱۳۷و ایران با ۸۷ اتاق فکر به‌ترتیب در رده‌های ۱۳ و ۲۱ جای دارند. در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، ایران در رده نخست و اسراییل با ۷۸ و ترکیه با ۵۳ اتاق فکر در رده‌های دوم و سوم جای دارند. کویت، امارات، بحرین، قطر، عربستان، الجزایر، سوریه، قبرس، لیبی و عمان از کمترین تعداد اندیشکدهها در منطقه برخوردارند.
یک ملت پیش از اقدام باید بیندیشد
به باور متخصصان آکسفورد، اتاقهای فکر سیاست خارجی در چارچوب انقلاب صنعتی رشد کردند، اما از آنجا که مفهوم آرمان‌گرایانه دانش تخصصی به‌عنوان راه‌کاری برای حل مشکلات سیاسی از بین رفته، تعامل اتاقهای فکر با دولت‌ها، رسانه‌ها و مردم سیاسی شده است.
در کشورهای برخوردار از روش لیبرال دموکرات، اتاقهای فکر برای تولید دانش رقابت‌برانگیز در تلاشند، اما در کشورهای برخوردار از شیوه استبدادی، اتاقهای فکر به‌عنوان ابزاری در زمینه دیپلماسی عمومی زیر نظر دولت فعالیت می‌کنند.
ریشه‌های پس‌زدن اتاقهای فکر
بر اساس نظرسنجی اخیری که موسسه بریتانیایی کَست فِرام کِلِی انجام داده و فارین پالیسی آن را منتشر کرده است، تنها ۲۰ درصد آمریکایی‌ها به اندیشکدهها اعتماد دارند؛ این یعنی اتاقهای فکر با چالش شناخته‌شدن مواجهند.
برای بسیاری از آمریکایی‌ها، تنها هدف آشکار اتاقهای فکر فراهم‌کردن ابزاری برای سیاست‌مداران است تا به اعتبار یکدیگر آسیب بزنند و برنده نبردهای بی‌پایان و بیهوده حزبی باشند.
مجموعه‌ای از تحقیقات نیویورک تایمز در سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ نشان داد شیوه کسب درآمد اتاقهای فکر به‌شکل نگران‌کننده‌ای جای آنکه بر ایده‌ها و نوآوری‌ها تاکید کند، به‌سمت نفوذ اندیشه و گسترش منافع سرمایه‌گذاران پیش رفته است.
گزارش دیگری که توسط اندیشکده کوئینسی نیز منتشر شد، نتیجه‌گیری مطالعه نیویورک تایمز را تایید کرد. این اندیشکه معتقد است اتاق‌فکرها باید با افزایش شفافیت به‌سوی کاهش تضاد منافع آشکار بروند.
از سوی دیگر، لازم است دولت‌ها قوانین سخت‌گیرانه‌تری برای محافظت از منافع عمومی در برابر نفوذ ناروای اتاقهای فکر در سیاست طراحی کنند و نحوه لابی‌گری ثبت‌شده و راه‌های ورود بودجه خارجی را به‌دقت زیر ذره‌بین ببرند.
جهش بزرگ چین به‌سمت توسعه اتاقهای فکر
بر اساس اعلام وب‌سایت شورای روابط خارجی، حکومت چین در حال گسترش و توسعه اندیشکدهها در این کشور است. به نظر می‌رسد این تب و تاب، ناشی از نگرانی رییس‌جمهور شی جین پینگ درباره بی‌بهره‌بودن چین از اتاقهای فکر با نفوذ بین‌المللی است.
با آنکه چین بیش از ۲۵۰۰ اتاق فکر دارد، فقط ۴۲۶ مورد آنها در شاخص اندیشکدهها لحاظ شده است و از این میان فقط ۶ اتاق فکر در میان یک‌صد اندیشکده برتر جهان قرار دارند.
بر اساس مطالعه‌ای که در مجله روابط بین‌الملل معاصر منتشر شده است، بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۴ بسیاری از پیش‌بینی‌های اتاقهای فکر چین در تحلیل هدف‌ها و فرآیندهای جنگ و روش‌های بازسازی پس از پایان جنگ در افغانستان و عراق اشتباه از آب درآمده بود که این موضوع بسیار پرسش‌برانگیز شد.
موضوع این است که چین میراث‌دار سیستم مدیریت اتاق فکر شوروی سابق است. محققان این اندیشکده‌های دولتی هیچ تفاوتی با کارمندان دیگر بخش‌های دولت نداشتند. البته اندیشکده‌های دانشگاهی چین استقلال بیش‌تری در زمینه تحقیق دارند، ولی چون دانشگاه‌ها دولتی هستند در زمینه بستن قرارداد با پژوهشگران انعطاف‌پذیری ندارند.
اکنون فقط ۵ درصد از اتاقهای فکر در چین غیرنظامی‌اند و هیچ‌یک از اندیشکده‌های غیرنظامی برتر چین در سال ۲۰۱۴ پژوهشگر مقیم تمام وقت نداشتند. از سوی دیگر، افزایش گرایش‌های ضد روشنفکری، گسترش ملی‌گرایی و پوپولیسم، اعتبار و اثربخشی اندیشکده‌های چینی در سیاست‌گذاری را ضعیف می‌کند.
به‌نظر می‌رسد در جایی همانند چین، دولت باید به‌جای تمرکز بر تزریق منابع مالی بیش‌تر به اتاق‌ها فکرها، باید استقلال رای و کثرت‌گرایی در این مراکز را جدی بگیرد تا حضور آنها در عرصه بین‌المللی جدی گرفته شود.
ایده‌ها و تاثیر بر سیاست خاورمیانه
روند صلح در سراسر خاورمیانه، یکی از بزرگ‌ترین انگیزه‌ها برای ایجاد موسسه‌های تحقیقاتی بیش‌تر در جهان عرب است. با این حال، بر اساس اعلام واشنگتن پست، تعداد محققان و نهادهای اجتماعی، سیاسی و استراتژیک در خاورمیانه عربی بسیار ضعیف است.
در کل جهان عرب خارج از تشکیلات دولت، فقط ۵ هزار محقق اجتماعی و سیاسی وجود دارد که از این میان فقط ۲ هزار پژوهشگر آثارشان را در ۸۵ موسسه منتشر می‌کنند. مجموع تامین مالی اندیشکده‌های عربی فقط ۱۵میلیون دلار در سال است که از این میان ۵ میلیون دلار را کشورهای عربی می‌پردازند و ۱۰ میلیون دلار آن از منابع آمریکایی، اروپایی و ژاپنی تامین می‌شود که البته در خروجی نهایی این اتاقهای فکر تاثیرگذار است.
البته همین تعداد اندک اتاقهای فکر در جهان عرب، سه نقش مهم را ایفا می‌کنند. نخست اینکه طرز تلقی رهبران عرب نسبت به مسایل را تغییر داده‌اند و گفتمان گذشته که مبتنی بر ایدئولوژی، حقوق و فلسفه بود را به‌سمت گردآوری واقعیت‌های موجود برده‌اند.
دوم اینکه، اندیشکدهها تحلیل سیاست را به موضوع هزینه‌ها و فایده‌ها گره زده‌اند. آخر اینکه، روند صلح را به‌سوی اسطوره‌زدایی از دشمنان هدایت کرده‌اند و از تاثیر عمیق دین و فرهنگ فاصله گرفته‌اند.
یکی دیگر از عوامل بازدارنده تاثیرگذاری اتاقهای فکر، تسلط جریان‌های فکری در دانشگاه است؛ جای اینکه محققان اتاق فکر بتوانند مستقل عمل کنند. این موضوع به‌طور ویژه در مورد اندیشکده‌های اسراییل صدق می‌کند که بیش‌ترشان زیر نظر دانشگاه‌های بزرگ در حال فعالیت هستند.